چکیده:
مدرسه چهارباغ اصفهان یکی از بناهای باشکوه اواخر عهد صفوی (1118- 1126 ﻫ.ق) است که در زمان شاه سلطان حسین صفوی (1105-1135 ﻫ.ق) در ضلع شرقی خیابان چهارباغ اصفهان احداث گردیده است. این مدرسه به همراه کاروانسـرا و بازارچه ای که پیرامون آن قرار داشته، مجموعه عظیمی را تشکیل می داد که عـلاوه بر فواید کاربردی و تعلیم و تربیت طلاب و مدرسان علوم دینی، از لحاظ هنری نیز بسیار ارزشمند بوده است. وجود عقاید و باورهای دینی و مذهبی شیعی و هم چنین تفکرات عرفانی و صوفیانه موجود، بر هنر این دوران تاثیر بسزایی داشته که یکی از بهترین نمود های آن را در کتیبه های کاشیکاری مدرسه چهـارباغ می توان مشاهده نمود. از این رو اساس این پژوهش که با رویکرد تاریخی- تطبیقی و بر اساس مطالعات میدانی و کتابخانه ای به بررسی کتیبه های کاشیکاری این بنا و باورهای عصر صفوی می پردازد، بر این فرضیه استوار است که میان مضامین کتیبه های کاشیکاری مدرسه چهارباغ اصفهان و اعتقادات و باورهای عصر صفویه ارتباط مستقیمی وجود دارد و با توجه به نوع خطوط و محل کاربردشان تفاوت هایی با یکدیگر دارند. این کتیبه ها شامل باورهای ملی ایرانی و مذهب تشیع بوده که بر روی همه اقشار جامعه اعم از علماء، سیاسیون، متصوفه، عرفا و حتی عامه مردم تاثیر داشته است.
Esfahan’s Chaharbagh Madrasa (school) is one of the majestic constructions in the late Safavid era 1747-1739 (A.D). The construction is located in the eastern part of Chaharbagh boulvard in Shah Soltan Hossein Safavid era. The school with its Bazzar-booths and caravanserai made a huge complex in addition to being an education، religion and science training center. This structure was artistically very valuable one. The Shiite religion and Gnostics mentality، spiritual thoughts of the era had a direct influence on domestic art. Tile inscriptions in Chaharbagh School could be the best example for it. The attempt is made here to study the tile inscriptions of Chaharbagh School and the beliefs of Safavid era based on comparative-historical approach and field study. The Hypothesis here is that there exists a direct correlation between tile inscriptions of Esfahan’s Chaharbagh School and the beliefs of Safavid era. According to the kind of tile inscriptions and their location، the inscriptions vary. The tile inscriptions contents represented Iranian national symbols and Shiite religion beliefs which had affected all classes of people in the society، such as researchers، politicians، Sophie and even the public.
خلاصه ماشینی:
وی شیعه دوازده امامی5 را به عنوان مذهب رسمی کشور برگزید (ترکمان، 1335، ج1 :28) و با اعلان مراسم شیعیانه- صوفیانه نوینی، فعالیت تبلیغاتی تشیع در ایران را تشدید کرد؛ که از آن جمله میتوان به برگزاری آیین عزاداری به یاد شهادت امام حسین(ع)، قرار دادن عبارت «اشهد ان علیا ولی الله»، به عنوان جزء لازم اقرار به مسلمانی وافزودن این فقره به نص اذان (مزاوی، 1368: 27)، ضرب سکه6 با عبارت «لااله الا الله، محمد رسول الله علی ولی الله» بر یک روی سکهها و در روی دیگر عبارت «السلطان العادل الکامل7 الهادی الوالی شاه اسماعیل بهادرخان الصفوی خلدالله تعالی ملکه و سلطانه» و نام چهارده معصوم در حاشیه آن اشاره نمود (میراحمدی، 1369: 2-51).
به عنوان مثال از کتیبههایی با خطوط ثلث بیشتر در قسمتهای جنوبی مدرسه (ایوان جنوبی و فضای درون گنبد خانه، شبستان، ساقه گنبد و مناره)، نمای خارجی ایوان های شمالی و شرقی و به منظور نگاشتن آیات قرآنی، احادیث و روایات مذهبی استفاده شده است، کتیبههای نستعلیق به ذکر اشعاری در مدح و ستایش امام علی(ع)و شاه سلطان حسین اختصاص دارد که در نمای غربی و شمالی مدرسه (ورودی بنا و مدخل ورودی، داخل ایوان شمالی) به چشم میخورد و کتیبههای کوفی نیز عمدتا" به جهت نوشتن اسماءالله به ویژه «الله، محمد و علی» و سورههای کوتاه قرآن به کار رفته که تقریبا" در تمامی قسمتهای بنا (به ویژه ایوان شرقی) وجود دارد.
جدول (2): کتیبههای مدخل ورودی و ایوان غربی مدرسه چهارباغ ردیف محل کاربرد خط بیان بصری منطبق بر عقاید مذهبی و باورهای صفوی 1 بالای درب سرسرای ورودی ثلث ذکر حدیث معروف از رسول اکرم (ص)، متن کتیبه: «قال رسول الله صلی علیه و آله انا مدینه العلم و علی بابها» و عبارات: «یا مفتح الابواب، الله، محمد، علی، نصر من الله و فتح قریب»، (هنرفر، 1344: 4-693)و (رفیعی مهر آبادی،1352: 448).