چکیده:
کشور ایران در عصر قاجار، به علت ضعف در زمینه های مالی، اطلاعاتی و فناوری جهت انجام تحقیقات، اکتشافات و بهره برداری از منابع نفتی، چند سالی پس از فوران اولین چاه نفت در جهان، شاهد ورود کارشناسان خارجی، به منظور بهره برداری از این منبع سرشار بوده است. واگذاری امتیازهای نفتی، به عنوان نمره منفی برای شاهان قاجار در تاریخ معاصر ایران، ثبت گردیده است. با اعطای امتیازهای نفتی زیان هایی به عرصه اقتصادی کشور وارد آمد، و پیامدهای حقوقی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی به دنبال داشت و زمینه ساز تحکیم و تثبیت نفوذ و اقتدار خارجی ها در ایران گردید. این مقاله، بر آن است تا با استفاده از اسناد و منابع موجود، نگاهی تاریخی و حقوقی به قراردادهای نفتی عصر قاجار داشته باشد، ابتدا مروری بر انواع قراردادهای نفتی و ماهیت حقوقی امتیاز دارد و به دنبال آن، اشاره کوتاهی به امتیازهای نفتی عصر قاجار خواهد داشت.
خلاصه ماشینی:
"تأملی تاریخی و حقوقی بر قراردادهای نفتی ایران در عصر قاجار نادعلی صادقیان کیده {IBکشور ایران در عصر قاجار،به علت ضعف در زمینههای مالی،اطلاعاتی و فناوری جهت انجام تحقیقات،اکتشافات و بهرهبرداریاز منابع نفتی،چند سالی پس از فوران اولین چاه نفت در جهان،شاهد ورود کارشناسان خارجی،به منظور بهرهبرداری از این منبعسرشار بوده است.
2هرچند به موجب این امتیاز میتوانستاز منابع نفتی کشور هم بهرهبرداری نماید(ذوقی،0731،ص 15)اما فعالیت مربوط به اکتشافو بهرهبرداری نفت به جائی نرسید و در نتیجه،رویتر از این بخش قرارداد صرف نظر کرد.
(موحد،1357،ص 57)این کشور با بریتانیائیها بهرقابت پرداخت و با اعلام ایدۀ دروازههای باز و مخالفت با هرگونه انحصار و محدودیت،بهسوی ایران آمد و در جلب نظر دولت ایران پیروز شد(لعل شاطری،1388،ص 10)و سرانجامدر آبان 1300 مجلس شورای ملی قرارداد جدیدی با استاندارد نیوجرسی تصویب کرد کهبه موجب آن،امتیاز نفت پنج ولایت شمالی کشور به مدت پنجاه سال،به آن شرکت آمریکائیواگذار گردید.
مقامهای قاجار از یک سو از درک مفاد امتیازی که واگذار میکردند،بیاطلاع بودند و از طرف دیگر،موارد بسیار پیچیده و ظریف حقوقیای که در قراردادهای نفتی به ویژهقرارداد شرکت نفت ایران و انگلیس گنجانده شده بود و تعاریفی که از شرکتهای وابسته وروشهای محاسبۀ سود خالص داشتند و نیز با احتساب هزینههای حمل و نقل،چیزی عایددولت ایران نمیگردید.
هرچند هدف اصلی دولتروسیه،به دست آوردن امتیاز بهرهبرداری از نفت شمال ایران بود،اما از طرف دیگر نفوذو تسلط بلامنازع دولت انگلستان را در حوزههای مهم نفتی ایران در جنوب کشور نیز،برنمیتابید و پیوسته درصدد بود تا از دامنۀ اقتدار این کشور بر آن مناطق بکاهد."