چکیده:
منطقه ماوراءالنهر در تاریخ ایران بعد از اسلام، بهدلایل مختلف، از جمله وجود مرکزیت سیاسی و یا کشمکشهای روابط بین ایران و همسایگانش از اهمیت ویژهای برخوردار است. در آغاز قرن دهم قمری و با ظهور دولت مقتدر و شیعی صفوی، روابط ایران و ماوراءالنهر به حالتی کاملا خصمانه درآمد که نزدیک به 120 سال طول کشید. این روابط از سالهای میانی حکومت شاه عباس اول بهتدریج دوستانه شد. در منابع و پژوهشهای گوناگون، تحلیل این شرایط اغلب تحتالشعاع اختلافات مذهبی صفویان شیعی و ازبکان سنی مذهب قرار گرفته است. این مقاله در صدد است با بررسی نمادها و موضوعات مذهبی مندرج در مکتوبات و اسناد آن دوره، ملاحظات دیگری را در تبیین این موضوع ارائه نماید. یافتههای پژوهش حاضر نشان میدهد که بهرغم وجود منازعات مذهبی، طرفین از مذهب بهعنوان پوشش و یا بهانهای برای صفآراییهای سیاسی و نظامی بهره میبردند. بههمین دلیل، در دورة دوم که عصر فروکش کردن منازعات بهشمار میآید، دیگر سخنی از مجادلات مذهبی نیست؛ بلکه انگیزههای اقتصادی و اهداف تجاری در اولویت قرار دارد، بهگونهای که در مکاتبات فی مابین نیز دیگر اثری از ادعاها و احتجاجات شیعه و سنی بهچشم نمیخورد.
خلاصه ماشینی:
"برای نمونه، باید به شرح مفصل روزبهان خنجی از زیارت شیبک خان اشاره کرد که با عنوان «ذکر زیارت حضرت خلیفهالرحمانی مزار امام علی بن موسی رضا را در مشهد منور» در مهمان نامه بخارا آورده است.
نوع دیگر مکاتبات را میتوان در این مقطع مشاهده کرد که مختص عالمان و اندیشمندان دینی است که اغلب در قالب سؤال و جواب مبادله میشد و شاید مشهورترین آن، مکتوب علمای ماوراءالنهر به عالمان مشهد مقدس و پاسخ مبسوط و مستدل مولانا محمد مشکک 13 (رستمداری) به ایشان باشد که در منابع متعدد عصر دیده میشود 14 .
2. احترام شاهان تیموری به اهل بیت: در یکی از جوابهای متعدد شاه عباس اول به عبدالمؤمن خان ازبک، ضمن تقبیح یورش سپاهیان ازبک به روضه مطهر رضوی(ع) ، چند بیت شعر آورده و در آن به تکریم مشاهد مشرفه توسط تیمور و فرزندش شاهرخ اشاره میکند: "تمورخان که بود از شهان بزرگ بدو بود فخر سلاطین ترک قضا را گذارش به خاک نجف فتاد و ازو یافت چندین شعف به سادات و خدام جدم امیر علی ولی خسرو شیرگیر نمود آن قدر عزت و احترام کزو یافت کار جهان انتظام به مشهد دگر شاهرخ پادشاه بنا کرد خود مسجد و خانقاه به تکریم و تعظیم هشتم امام علی بن موسی علیه السلام» مذهب، پوششی برای انگیزه های غیر مذهبی بررسی رفتار سلاطین ازبک و همتایان ایرانی خود نشان از ملاحظات عدیده ای دارد که ظاهرا مذهب را تنها بهعنوان پوششی برای نوعی مشروعیت بخشی نزد مردمان عادی و یا علما و فقهای دینی میخواسته است."