چکیده:
پیروزی انقلاب مشروطیت در عهد مظفرالدین شاه قاجار یکی از بزرگترین تحولاتسیاسیومذهبیتاریخ معاصرایرانبه شرمیرود که طیآن،روحانیونشیعه ،باورودجدیبه این نهضت ،دورٔهنوینیاز طرحنظریاتمختلف دربارٔهساختارسیاسیمشروطه را،بابهرهگیری ازمیراثفقه سیاسیشیعه ،به وجودآوردند.دراین میان،گروهیاز روحانیون،باطرحمسئلهمشروطهمشروعه کوشیدندبرایحفظ پیوند جامعهمسلنایرانباآیین اسلامومقابله بانفوذاندیشه هایغربی، قرائت تازهایازاندیشهسیاسیتشیع دربارٔهمعیارهایمشروعیت یا عدممشروعیت نظاممشروطه ارائه دهند.شیخ فضل الله نورییکی ازبرجسته ترین این روحانیونمحسوبمیشودواندیشه هایفقهی اودربابنهضت مشروطیت ایران،دراین مقاله موردبررسیوتحلیل نظری و تاریخی قرار میگیرد. مسئله اصلی مقاله حاضر این است که چرا و تحت کدام ضرورت دینی و تاریخی گروهی از روحانیون مشروطه خواه،ودرراسآنهاشیخ فضل الله نوری،نهایتابه مخالفت بانظاممشروطه رویآوردهوبااستفادهازفقه سیاسیشیعه به طرح نظریه مشروطه مشروعه پرداختند؟ در پاسخ به این سوال محوری، فرضیهاصلیمقاله حاضر،که بارجوعمستقیم به آثارشیخ فضل الله موردبررسیقرارگرفته ،این است که نوریباباوربه وجودتضادبنیادین میاننظاممشروطیت بامبانیاسلامبه مخالفت بامشروطیت پرداخت وگستردگیاعتقادویبه این امرباعث شدتاپایجاندرمخالفت با مشروطیت ایستادگیکندواین موضوعیاست که کمترموردتوجه محققان تاریخ مشروطه و به ویژه مورخان مخالف نوری و موافق با مشروطیت قرارگرفته است . مشروطیت /مشروطه مشروعه /شیخ فضل الله نوری/روحانیت شیعه /رسائل مشروعه خواهان
خلاصه ماشینی:
اما پیش از بررسی دلایل و زمینه های بروز این اختلافات ، باید به این نکته اشاره کنیم که محققان قدیم و جدید موافق مشروطه ، در جست وجو و تبیین علل بروز مخالفت شیخ فضل الله و دیگر علمای هم رأی و همراه او با مشروطیت ، بی توجه به اعتقاد نوری به مباینت مشروطیت با مبانی آیین اسلام و ایستادگی بر این اعتقاد تا پای دار، مخالفت او را حاصل پیوند با دربار محمدعلی شاه قاجار، رقابت میان علما، استبدادخواهی ، دنیاگرایی ، و مسائلی سطحی از این دست دانسته اند (برای ملاحظه نمونه ای از این نوع تحلیل های منابع قدیم و آثار محققان جدید ن .
بدین لحاظ و به دلیل وجود و تداوم چنین رویکردهایی ، برای بررسی دلایل اصلی طرح نظریة مشروطة مشروعه از طرف شیخ فضل الله نوری و چرایی شکل گیری جریان مشروعه خواهی ، شناسایی مبانی فکری و فقهی شیخ فضل الله و بازخوانی آرا و عقاید مستقیم وی امری ضروری است ؛ زیرا، همانطور که اشاره شد، با تأملی اندک در آثار مشروعه خواهان ، به خصوص آثار شیخ فضل الله ، به روشنی می توان دریافت که مخالفت مشروعه خواهان با نظام مشروطه و پافشاری و تلاش آنان برای ایجاد نظام مشروطة مشروعه ، یعنی حکومت مشترک سلطان و مجتهد و تلقی منفی آنان از ارکان اساسی نظام مشروطه و هراس و دشمنی شان با موضوعاتی چون «تقنین »، «توکیل »، «آزادی »، «مساوات »، و نظایر آنها، ریشه در تلقی خاص شیخ فضل الله و همفکران او از شریعت و فلسفة سیاسی تشیع و مقبولیت سلطنت پادشاهان شیعه مذهب در عصر غیبت کبری داشته و ارتباط ماهوی با رقابت بر سر مسند و قدرت نداشته است و تنها در این صورت می توان ایستادگی شیخ در پای چوبه دار و خودداری وی از ندامت را درک و تبیین کرد.