چکیده:
نسخه های خطی در واقع سرمایه فرهنگی و گنجینه تاریخ تمدن هر جامعه ای است و بی مدد شناخت آن ها نمی توان از آرا، عقاید و به طور کلی تاریخ فرهنگ گذشتگان شناختی حاصل کرد. بدیهی است این آثار مکتوب در هر زبانی و در میان هر جامعه و نسلی نمی تواند از خطر دیگرگونی به دور بماند. علل تصرف و تغییر در صورت و معنای نگاشته ها جنبه های گوناگونی دارد. از جمله این علل سهو و تساهل کاتبان و نساخ در کتابت نسخه های خطی است. این تصرف های سهوآمیز نسخه نویسان، گاه بر اثر خستگی و خطای چشم و گاه در اثر خطای ذهنی کاتب روی می داده است. نوعی از این تصرفات سهوآمیز که به وفور در نسخه های خطی دواوین شعرا در دوره های مختلف مشهود است، خلط و به هم آمیزی ابیات و در نتیجه حذف و افتادگی مصراع و یا مصاریعی از ابیات است. نگارنده بر آن است تا در این مقاله به نمونه های گوناگون این نوع تصرفات در نسخه های خطی بپردازد و علت و یا علل به وجود آمدن آن ها را با ارائه نمونه های مختلف، که در دیوان های چاپی برخی از شاعران مورد توجه واقع نشده و در نتیجه آن، ابیات به صورت مبهم و ناقص ضبط شده است را مورد نقد و بررسی قرار دهد.
خلاصه ماشینی:
"در این مجموعه،بیت مزبور بدین صورت مضبوط است: چون بشد بیمار نرگس گشت خاکسترنشین#وز می تیمار در چشمش پدید آمد خمار چون بنفشه یافت از آشوب عمر او نشان#جامه زد در نیل و پیش مرگ او شد سوگوار چنانکه میبینیم کاتب به اشتباه-ناشی از عدم دقت،خستگی و یا خطای چشم- مصراعهای دوم و سوم دو بیت مذکور را از قلم انداخته و از دو مصراع باقی مانده، بیتی نامفهوم و مبهم ساخته است که در نسخههای بعید دیوان و نیز دیوان چاپی امیر معزی راه یافته است.
در نسخۀ دیوان چاپی چنین میخوانیم: ص 92 بیت سوم: ای خداوندی کز رد و قبول در تو#حکم هفت اختر و نه چرخ مسلم گردد در قدیمترین نسخه خطی از دیوان این شاعر-که وصف آن گذشت-بیت مزبور چنین است: ای خداوندی کز رد و قبول در تو#باز تیهو شود و آهو ضیغم گردد هرکه را خاک جناب تو مسلم باشد#حکم هفت اختر و نه چرخ مسلم گردد و کاتب براساس خطای چشم و یا خستگی،مصاریع دوم و سوم بیت را از قلم انداخته و از مصاریع باقی مانده،بیتی بر ساخته است.
برای نمونه به دو مورد آن اشاره میشود: ص 61 بیت نهم: قدر تو را فراز خوان قرصۀ آفتاب نان#زیر و زبر به زور تو بوم عدو به زلزله در نسخۀ پاریس چنین میخوانیم: قدر تو را فراز خوان قرصه آفتاب نان#کرده ز خوان تو جهان کاسۀ آسمان زله گشته به روز شور تور،وز تک خنگ و بور تو#زیر و زبر به زور تو،بوم عدو به زلزله ص 71 بیت سوم: تا بود جرم سپهر این بارگاه افراخته#با تو چون بوم بهشت این خاندان آراسته در نسخۀ موصوف،بیت مزبور بدین صورت ضبط شده است: تا بود جرم سپهر از ماه و مهر افروخته#از عنایت ملک وز دستت عنان آراسته از تو تا بام سپهر این بارگاه افراخته#با تو چون بوم بهشت این خاندان آراسته و قطعا این تصرف ناشی از خطای چشم کاتب در هناگم کتابت دو کله«افروخته» و«افراخته»در پایان مصراعهای اول است."