چکیده:
با استیلای لشکر روس بر سرزمین های ایرانی و قفقاز در آن سوی ارس، اگرچه ایران بخش های فرهنگ خیزی را از دست داد، ولی این استیلا هرگز نتوانست پیوندها و اصالت های ایرانی مردمان مسلمان این دیار را به کلی قطع کند. تاریخ نشان داد که حتی حاکمیت کمونیسم و الحاد نیز نتوانست به اصالت ساکنان آن دیار خدشه ای وارد کند. در پی جدایی شهرها آن سامان، شاعران عصر قاجار، هنگام با تحولات اجتماعی وارد عرصه آفرینش های هنری و ادبی شدند و «شعر ضداشغالگری» را در ادبیات پایداری پی ریزی کردند. سیری کوتاه در تاریخ ادبیات ضداستعماری نشان می دهد که این نوع ادبی پس از استقرار مشروطیت تا خلع قاجار از سلطنت، هم چنان به حرکت تعالی بخش خویش ادامه داد و با پیش آمدن جریان جنگ جهانی دوم و اشغال ایران توسط نیروهای استعمارگر و وقایع مهم پس از آن به اوج خود رسید. نویسنده در این مقاله ضمن ارایه نمونه هایی از این نوع ادبی، در پی تبیین این نکته است که واکنش شاعران در مقابل جنگ های روس با ایران و اشغال قفقاز، جانی تازه در کالبد شعر فارسی عصر قاجار دمید و با انعکاس روح میهن پرستی آنها، ادبیات پایداری و شعر بیداری ایران را بنیاد نهاد.
خلاصه ماشینی:
"قائم مقام در عینحال،در ابیات میانی این شعر توصیفهای زندهای از جریانجنگها بهدست میدهد و با به تصویر کشیدن میدان کارزار،همسخن از فرار عدهایاز سپاهیان به زبان میآورد و هم به مقاومت گروهی دیگر از سپاهیان اشاره میکند: {Sاه از این قوم بیحمیت بیدین#کرد ری و ترک خمسه و لر قزوین#عاجز و مسکین هرچه دشمن و بدخواه#دشمن و بدخواه هرچه عاجز و مسکین#دشمن از ایشان به عیش و شادی و عشرت#دوست از ایشان به آه و ناله و نفرینS}(قائم مقام،1366:127) قائم مقام فراهانی همچنین یکی از مشهورترین اشعار دیوان خود را در «شکستایران و استیلای روس از روی دلتنگی»سروده و در آن ضمن برشمردن برخیاصطلاحات نظامی روسی،شکست ایران و حادثۀ جنگها را یکی از«بازیچههای بسیارروزگار»دانسته است: {Sروزگار است اینکه گه عزت دهد گه خوار دارد#چرخ بازیگر از این بازیچهها بسیار دارد#مهر اگر آرد بسی بیجا و بیهنگام آرد#قهر اگر دارد بسی ناساز و ناهنجار دارد#گه به خود چون زرق کیشان تهمت اسلام بندد#گه چو رهبان و کشیشان جانب کفار دارد#گه نظر با پلکنیک و با کپیتان و افسیر#گاه با سرهنگ و با سرتیپ و با سردار دارد#گه به تبریز از پطر بورغ اسپهی غلاب راند#گه کروری چند از اینجا برهیونان بار داردS}(قائم مقام،1366:73) قائم مقام فراهانی در این شعر با بیان اینکه«گرگ مردمخوار»روسیۀ تزاری،لشکرسربازان ایرانی را به کام و دندان کشیده،به لشکرکشی روس به فرماندهی پاسکویچ ازپتر زبورغ اشاره میکند و یادآور میشود که در پی انعقاد قرار داد ننگین ترکمانچای کهبه امضای آصف الدوله و ابوالحسن خان ایلچی رسید،مقرر شد ایران ده کرور تومان(معادل پنج میلیون تومان)به عنوان غرامت جنگ به روسیه بپردازد."