چکیده:
تقیه، موضوعی است که در آیات قرآن و سنت معصومان(ع) ریشه داشته، در فهم محتوا و هدف کلام ائمه معصومین(ع) مؤثر است. محمدتقی مجلسی، ضرورت تقیه را افزون بر ادله قرآن و حدیث، از طریق قاعده حفظ حرمت مسلمان نیز اثبات نموده است. او بین تقیه و اتقا تفاوت می گذارد زیرا بخشی از احادیث با هدف اتقا صادر شده است و نه تقیه. وی درجات فهم مردم را در تقیه مؤثر و آن را از راه نشانه های سندی و محتوایی، قابل تشخیص می داند و در نشانه های سندی به مواردی چون انتساب حدیث به امام پیشین و حضور راوی عامی اشاره می نماید. مجلسی نشانه های محتوایی را در قالب مواردی نظیر تعارض حدیث با خبر متواتر، اضطراب و تشویش متن، و وجود قراین دال بر مشابهت با روایات عامه مبتنی کرده است. او در بحث وجوب تقیه، دو شرط اضطرار و مقتضیات مخاطب را مورد تاکید قرار داده است.
خلاصه ماشینی:
» (همان، ج3، ص449) مجلسی در شرح این حدیث، پس از توضیح خطرات مکاتبات زمان ائمه(ع)، دربارة تقیه و اتقا مینویسد: «بسيار است كه در وقت جواب، تقيه نيست و حضرات ائمة هدى صلوات اللَّه عليهم، رعايت حال ايشان مىفرمايند كه به ايشان ضرر نرسد.
تقیه و مصداقی برای آن افطار یوم الشک از جمله موارد دارای اهمیت سیاسی برای حاکمان مسلمان بوده است و همراهی شیعیان با وقت رسمی اعلام شده از سوی خلیفه، بر نوعی پذیرش نظام حاکم دلالت داشت، لذا امام صادق(ع) با لحاظ این حساسیت، برای تحریض شیعه به تقیه، خود نیز روزة یوم الشک را افطار میکردند و برای جلوگیری شیعه از سهلانگاری در موضوع تقیه، میفرمودند: «روزة یک روز از ماه رمضان را خوردن، بهتر از قتل معصومي است كه عالم به وجود او برپاست ...
انتساب حدیث به امام پیش از خود کلام امامان(ع) موجب هدایت است و از منبعی واحد سرچشمه گرفته است؛ حال اگر کلامی از ائمه(ع) با روح کلی احادیث آنان متفاوت بوده و به امام پیشین منتسب شده باشد، حاکی از تقیه است.
" مجلسی هر دو حدیث را به دلیل قرینة حضور راوی عامی مذهب، دال بر تقیه دانسته و نتیجه میگیرد که به علت حضور راویان عامه، سخن امام(ع) به شکل استفهام انکاری بیان شده است.
مجلسی پس از نقل سخن امام علی(ع) که فرمودند: «شهادت زنان در حدود و قصاص پذیرفته نیست» (همو،1410ق، ج6، ص142)، مینویسد: «مورد بحث (احادیث) با قرینة دو راوی پایانی، محمول بر تقیه و به دلیل عامی بودن راویانش، دارای استفهام انکاری است.