چکیده:
آغاز سال 1275 ق.، آغاز تحول جدیدی در دستگاه اداری ایران بود و آن حذف پست صدراعظمی و تاسیس شورای دولتی متشکل از شش وزارتخانه داخله، خارجه، جنگ، مالیه، عدلیه و وظایف و اوقاف است. ریاست شورای وزیران به میرزا جعفرخان مشیرالدوله واگذار شد. عمر شورای وزیران در 29 شعبان 1288 ق. با حکم ناصرالدین شاه به پایان رسید. در سال های بدون صدراعظم، چندین دستورنامه و آئینن امه به تصویب شورای دولتی و شاه رسید. در چند سال اخیر، دو دستورنامه مهم را کتابخانه ملی ایران خریداری کرده است که در این مقاله به معرفی آن ها پرداخته می شود. نخستین سند نسخه اصل دستورنامه سال 1279 ناصرالدین شاه و دومین سند جزو اسناد خاندان مستوفی و متعلق به سال 1282 ق. است و حاکی از ضعف شورای دولتی و تلاش شاه برای جایگزین کردن یک هیئت سه نفره به جای آن است.
خلاصه ماشینی:
"در حکم شاه آمده بود:(اعتماد السلطنه،1367، مرآت البلدان،ج 3،صص 1665-1666) «سواد دستخط مبارک چون در هردولت رسم و قرار این است که یک نفر از نوکران کافی و رجال دولت را مسئول امور دولت مینمایند و نظم جمیع امور از لشکر و کشوور و مالیات و جمع و خرج و آسودگی حال رعایا را از او میخواهند و چون این امر دولت ایران متروک و مهمل مانده بود و بدین واسطه،بعضی اختلالات در امور دولت پیدا شده، لهذا در این وقت-که سنۀ 1288 قویئیل خیریت دلیل است-چنانچه مصلحت دانستیم که قاعدۀ متداولۀ سابق را مجرا2داشته،شخص کافی دولتخواهی را مسئول کرده،امور دولت را کلیتا3به او بسپاریم،میرزا حسین خان سپهسالار اعظم را-که از چاکران آزمودۀ دولت است-به لقب صدارت اعظم سرافزار[میکنیم]و نیک و بد جمیع امور دولت را،از قشون و مالیات و حکام و ولایات و کل رتق و فتق دولت را از او خواهیم خواست.
[اثر مهر بیضی]عین الملک 1270 روز یکشنبه،مخصوص عرض عارضین است که هر کس عرض و مطلبی داشته باشد،جناب اعتماد السلطنه به حضور مبارک آورده،مطالب متعلقۀ دیوان عدلیۀ اعظم را به عرض خواهد رساند16و احکام لازمه را در همان روز به نظر مبارک رسانده،به صح17همایون مقرون خواهد ساخت و سوای روز یکشنبه،ازا مورات دیوان عدالت چیزی به عرض نخواهد رسید و جمیع مطالب یادداشت و حاضر شده،در همانروز یکشنبه معروض خواهد داشت و همانروز یکشنبه،پس از عرض مطالب دیوانخانه،حاجی میرزا محمد خان وزیر وظایف مشرف شده،مطالب متعلقه به امورات وظایف و موقوفات را به عرض خواهد رساند و اگر وزیر وظایف،به علت عارضه نتواند شرفیاب شود،میرزا علی خان پسرش مطالب را به عرض برساند."