چکیده:
بررسی اجمالی تاریخ دوره قاجار نشان می دهد، جانشینی از عرصه هایی بود که دولت روسیه در آن بسیار مداخله می کرد. در تاریخ کهن ایران هرچند می توان نمونه هایی از مداخله بیگانگان را در امر جانشینی یافت، برای نخستین بار، در دوره قاجار، جانشینی رسما و در توافق نامه گلستان و عهدنامه ترکمانچای به عرصه قدرت نمایی روسیه تبدیل شد و این کشور بنابر فصل هفتم عهدنامه ترکمانچای از ولایتعهدی عباس میرزا، که در راه جانشینی با مشکلات و بحران های فراوانی رویارو بود، حمایت کرد. این پژوهش بر آن است تا با بررسی چالش های پیش روی عباس میرزا برای جانشینی، ریشه ها و عواملی را که منجر به مداخله روس ها در عهدنامه ترکمانچای شد، تحلیل کند. هدف این پژوهش پاسخ به این پرسش اصلی است که چرا مسئله جانشینی در دوره قاجار رسما و طی عهدنامه ترکمانچای زیر نفوذ روس ها قرار گرفت؟ مسئله جانشینی در دوره قاجار به سبب فقدان قوانین منسجم جانشینی و وابستگی آن به اراده شاه و رقابت شاهزادگان با ولیعهد بر سر جانشینی، موجب اتکای برخی شاهزادگان به دولت روسیه شد و این کشور برای بهره برداری سیاسی و گسترش نفوذ خود در ایران آن را در معاهده ای رسمی زیر نفوذ خود درآورد.
خلاصه ماشینی:
"هدف این پژوهش پاسخ به اینپرسش اصلی است که چرا مسئلۀ جانشینی در دورۀ قاجار رسما و طی عهدنامۀترکمانچای زیر نفوذ روسها قرار گرفت؟مسئلۀ جانشینی در دورۀ قاجار به سببفقدان قوانین منسجم جانشینی و وابستگی آن به ارادۀ شاه و رقابت شاهزادگان باولیعهد برسر جانشینی،موجب اتکای برخی شاهزادگان به دولت روسیه شد و اینکشور برای بهرهبرداری سیاسی و گسترش نفوذ خود در ایران آن را در معاهدهایرسمی زیر نفوذ خود درآورد.
مذاکرات سال 1227 ق1812/ م میان ایران و روسیه به شکلگیری میثاقی برای حمایت ازجانشینی عباس میرزا نینجامید،با این حال با توافقنامۀ گلستان راه را برای مداخلۀ روسها دربحث جانشینی مهیا ساخت.
مورخان دورۀ قاجار ضمن آوردن مفاد عهدنامۀ ترکمانچای،از تمایل عباس میرزا بهدریافت ضمانت روسها برای ولیعهدیاش سخنی نگفتهاند،علت این سکوت سنگینروشن است:مگر میتوان از تاریخنگاران رسمی و درباری قاجار انتظار داشت که شأن ومقام سلطنت را با اشاره به چنین قضیهای زیر سؤال ببرند؟ ارزیابی فصل هفتم عهدنامۀ ترکمانچای نشان میدهد که علت العلل مداخلۀ روسها درمسئلۀ جانشینی،فقدان قواعد روشن،منسجم،و کارآمد جانشینی بوده است.
برای درک بهتر دخالت روسها در مسئلۀ جانشینی و درخواست عباس میرزا برایبه رسمیت شناختن ولایتعهدیاش،باید قضیه را از جنبۀ دیگری نیز نگاه کرد:اگر دربارۀقواعد جانشینی در کشور وفاقی وجود داشت و با کارآمدی تمام از ولیعهد برگزیدۀ شاهحمایت میکرد و ولیعهد جایگاه خویش را مصون از تصمیمات لحظهای شاه و تعرضشاهزادگان میدید،آیا لزومی داشت که عباس میرزا در معاهدهای رسمی آن هم با کشوریکه شکستهای فاجعهباری به او تحمیل کرده بود،خواستار حمایت از ولایتعهدی خودشود؟به دیدۀ این تحقیق،پاسخ این پرسش منفی است."