چکیده:
شناخت دیوان و دیوانسالاری، در شناخت تشکیلات اداری مسلمانان بسیار
راهگشاست، بهویژه آنکه تا پیش از تأسیس سلسله صفویه در ایران، و احتمالا
دولتهای معاصر با آن در دیگر کشورها، تنها دیوان دستگاه مهم اداری مسلمانان
بوده است. دیوان به مجموعهای از شعر یا نثر دفتر ثبت یا یک اداره اطلاق میشود.
دیوان انواع و اقسامی داشته که هر یک در حکم وزارتخانههای عصر حاضر
بهشمار میرفتهاند. در این مقاله چگونگی پیدایش دیوان، سیر تاریخی آن، انواع
دیوانها و ارتباط و تأثیر آنها بر یکدیگر مورد توجه قرار گرفته است.
خلاصه ماشینی:
"(نک، قلقشندی، صبح 1 / 90، لسانالعرب، 17 / 23 ـ 24؛ صولی، ادب الکتاب، 187؛ ماوردی، الاحکام السلطانیه، 175؛ جهشیاری، وزراء، 16 ـ 17؛ قس، بلاذری، فتوح، 449).
(قس، جهشیاری، 16 ـ 17؛ بلاذری، فتوح، 449 ـ 451، مقریزی، خطط، 1، 148، یعقوبی، تاریخ، 2 / 130؛ ابویوسف، خراج، 25؛ صولی، ادب، 190 ـ 191؛ ابوسالم، العقد، ...
این دیوان صورت وضعیت دیوانها را بازرسی میکرد و بر کار آنان نظارت داشت و واسطه میان هر دیوان با وزیر یا دیگر دیوانها بود.
دیوان بیتالمال که دیوان السامی نیز نام داشت، اسناد طبقهبندی شده منابع مالی و جنسی را که به بیتالمال میآمد، نگاه میداشت و خزانههایی (Stores) را برای مقولههای مختلف درآمد، اداره میکرد.
(همدانی، تکمله، 18؛ مسکویه، 1 / 21؛ قس، صابی، رسایل، 1 / 139)، با این وجود، گاهی سخن از بیش از یک دیوان ضیاع میباشد.
(جاحظ، سه رساله، 49؛ قدامه این دو بخش را مجلس التقریر و مجلس المقابله میخواند، متن (متن عربی) 1 / 165؛ نک، همچنین ماوردی، 179 ـ 180) دیوان الجند یک زمام به نام زمامالجیش داشت تا بر گزارشها و هزینههای آن نظارت کند.
(قلقشندی، 1 / 96؛ ابن الصیرافی، قانون دیوان الرسایل، 94، 100 ـ 103، 108 به بعد، 116، 118، 144 ـ 145؛ جاحظ، سه رساله، 49؛ خوارزمی، مفاتیح، 50؛ قس، صابی، وزراء، 109 آنجا که اصطلاح دیوان الخرائط را به کار میبرد).
(صابی، وزراء، 306، 311)، دبیران از اموال مصادره شده دو نسخه سند تهیه میکردند که یکی از آنها در دیوان نگهداری میشد و دیگری برای وزیر ارسال میگردید."