چکیده:
این پژوهش به بررسی تأثیر عاملی ناگفته در مرگ اسفندیار می¬پردازد که تاکنون به آن توجه نشده¬است. بر این اساس، به این سؤال پاسخ داده میشود که تقدیر چگونه با پشتوانۀ ایزد مهر در تعیین سرنوشت اسفندیار ایفای نقش میکند. یکی از خویشکاریهای ایزد مهر نگاهبانی از پیمانهاست و او کسانی را که به عهدهای خود وفا نمیکنند، بهسختی مجازات میکند. گشتاسب نیز که پیوسته بر سر اعطای تاج و تخت به اسفندیار، با او پیمانهای بیاساس میبندد، شایستۀ این پادافره است که طبق متن مهریشت، ایزد مهر فرزند برومند و جوانش را از وی بستاند. به همین دلیل است که میان رستم و اسفندیار نبردی درمیگیرد و رستم بهناگزیر تقدیر، دست به خون اسفندیار میآلاید.
خلاصه ماشینی:
گشتاسب نيز که پيوسته بر سر اعطاي تاج و تخـت بـه اسـفنديار، بـا او پيمـان هـاي بـي اسـاس مي بندد، شايستة اين پادافره است که طبق متن مهريشت ، ايزد مهر فرزند برومند و جـوانش را از وي بستاند.
برخي حسادت گشتاسـب بـه فرزند را عاملي دانسته اند که براساس آن ، او اسفنديار را به اميد اين که کشـته شـود، بـه جنگ هاي گوناگون ، از جمله جنگ با رسـتم ، مـي فرسـتاده اسـت (طبـري ، ١٣٥٢: ١/ ٦٨١)؛ برخي ديگر گناهکار اين واقعه را خود اسفنديار دانسته اند که با غرور و جـاه طلبـي ، فکـر تصاحب تاج و تخت پدر را در سر مي پرورانده است ؛ هرچنـد گشتاسـب نيـز بـا مشـورت وزيران خود بر آن مي شود فرزند را به جنگ رستم بفرسـتد کـه اگـر کشـته شـد «چـه بهتر!» (انجوي ، ١٣٦٣: ٢٠٦).
٣- ايزد مهر و اهميت پيمان فارغ از تمامي آنچه که داستان رستم و اسفنديار را به کشته شدن شاهزادٔە ناکام منتهـي مي کند، مي توان به نکتة مهمي اشـاره کـرد کـه نشـان مـي دهـد يکـي از دلايـل مـرگ اسفنديار - اگر نگوييم مهم ترين عامل مرگ او - پيمان شکني گشتاسـب و اجـرا نکـردن وعده اش در واگذاري پادشاهي به اسفنديار است .
با ديـدگاه منطـق ممکـن است اين نظر مطرح شود که گشتاسب مي توانست اسفنديار را به سيستان نفرستد تا بـه دست رستم کشته نشود ـ مسأله اي که شاهنامه نيز تا حدي بدان اشاره کرده است (نـک .
فردوسي ، ١٣٨٦: ٥/ ٤٣٠-٤٢٩) ـ اما با يادآوري نقش گريزناپذيري که تقدير در حماسة ملـي ايران ايفا مي کند، مي توان گفت جاماسب سرنوشت پيمان شکني گشتاسب را در پيشـاني اسفنديار ديده و بيان کرده است .