چکیده:
سازمان های دعوت عباسیان و وکالت امامیه، دو سازمان مخفی بودند که در مناطق مختلف سرزمین های اسلامی فعالیت می کردند. امامان شیعه در زمان حضور، از سازمان وکالت برای ارتباط با شیعیان استفاده می کردند. عباسیان نیز از داعیان برای گسترش دعوت خود بهره می بردند. با بررسی تطبیقی این دو سازمان، قضاوت بهتر تاریخی نسبت به عملکرد امامان و شیعیان، و عباسیان و پیروانشان امکان پذیر می شود. پرسش اصلی در این مقاله، آن است که این دو سازمان چه تفاوت ها و شباهت هایی در ساختار تشکیلاتی و وظایف سازمانی داشته اند؟ ساختار تشکیلاتی هر دو سازمان هرمی بوده است و هر دو دارای مراکز استقرار جغرافیایی سه سطحی بوده اند؛ ولی تفاوت هایی در میزان پیچیدگی و حیطه نظارت دارند. هر دو سازمان، وظایف مالی و ارتباطی داشته اند؛ ولی سازمان وکالت نقش علمی و ارشادی نیز داشته است.
خلاصه ماشینی:
"دلایل انتخاب این منطقه توسط محمد بن علی به غیر از وصیت ابو هاشم و توصیۀ برخی داعیان،به برخی شرایط منطقه نیز برمیگشت:دوری از مرکز خلافت اموی،جمعیت فراوان،آمادگی خراسانیان برای قبول دعوت،بکر بودن منطقه از افکار و جناحهای سیاسی،ترکیب جمعیتی آنکه اعراب در اقلیت و موالی در اکثریت بودند و مشکلات سیاسی و اجتماعی اعراب خراسان و موالی،دلایلی بود که سبب انتخاب آن برای فعالیت توسط عباسیان شده بود(عطوان،[بیتا]،ص 15-87).
توصیه محمد بن علی به داعیان برای دوری از غالب نیشابوری که شهره به وفاداری به امام باقر علیه السلام بود(طبری،پیشین،ج 7،ص /50اخبار الدولة العباسیة،پیشین،ص /204ابن خلدون،1408 ق،ج 3، ص /126ابن اثیر،پیشین،ج 5،ص 143)،در این جهت بوده است.
ساختار تشکیلاتی سازمان وکالت براساس استقرار جغرافیایی براین اساس،سازمان در سه نقطۀ جغرافیایی مستقر شده بود: اول:مرکز استقرار امام علیه السلام و وکیلان ارشد:مرکز امام در این سازمان در اصل مدینه بود؛ولی گاهی با افزایش فشار سیاسی برامامان علیهم السلام از طرف خلفا و انتقال آنها به شهرهای دیگر،این محل تغییر یافته است؛با وجود این هنگام تحت نظر بودن یا انتقال به محلهای دیگر نیز امام علیه السلام معمولا دستورهای خود را به مدینه و از آنجا به سایر نقاط ارسال میکرد.
کمک به مستمندان شیعه نیز از فعالیتهای سازمان بود؛برای مثال محمد بن عیسی بن عبید بن یقطین اسدی مأمور به انجام حج از سوی امام رضا علیه السلام و رساندن کمک مالی به نیازمندان مدینه و اهل بیت علیهم السلام شده بود(مامقانی،[بیتا]،ج 3،ص 168، ش 11211)."