چکیده:
خواجه نصیرالدین طوسی (597 – 672 ه.ق)، عالم بزرگ قرن هفتم، جایگاه علمی برجستهایی در میان عالمان و دانشمندان ایرانی داشت. دانش وی در زمینههای گوناگون علمی، موجب نوآوریهای منحصر به فردی شد که آوازه علمی او را در ایران و خارج از ایران منتشر کرد. در پی حمله مغولان، تخریب مراکز علمی و قتل و غارت ناشی از آن، خواجه نصیرالدین طوسی به قلعههای اسماعیلیان پناه برد. او با استفاده از این فرصت مناسب، کتابهای ارزشمندی در زمینههایی گوناگون؛ مانند اخلاق، ریاضیات، نجوم، فیزیک و مانند آن تالیف کرد. علم دوستی و دانش پروری اسماعیلیان فرصت مطلوبی را در اختیار او قرار داد تا در زمان حمله مغولان، هنگامی که دست آوردهای علمی و فرهنگی ایران در معرض نابودی قرار داشت، از باقی مانده این میراث گرانقدر حراست کند.
برخی از آثار خواجه نصیرالدین دارای آرای اسماعیلی است اما رویدادهای بعد از تسخیر قلعههای اسماعیلیان و پیوستن خواجه نصیر به هولاکوخان نشان میدهد که او اسماعیلی نبوده است. رفتار سیاسی خواجه برای حفظ و احیای شیعه اثنا عشری موجب شد از اصل تقیه استفاده کند و با همکاری اسماعیلیان از باقی مانده میراث تمدن بزرگ ایران اسلامی پاسداری کند.
خلاصه ماشینی:
"به این نکته در تاریخ الفی به روشنی اشاره شده است: در زمان محتشم ناصر الدین که از قبل او«علاء الدین محمد)حاکم قهستان بود به فرموده که او خواجه نصیر الدین طوسی را جبرا و قهرا گرفته پیش او آوردند و خواجه تا زمان آمدن هولاکو نزدیک ایشان در قلعه میبود و اخلاق ناصری را در آنجا تصنیف کرد چه ایشان به خواجه حکما تکلیف میکردند که در حقیقت مذهب ایشان چیزی بنویسد و خواجه چون معتقد مذهب ایشان نبود در آن باب اقدام نمینمود و میخواست که اکتفا به اخلاق ناصری که او را نسبت به هیچ مذهب نمیباشد نماید اما آن جماعت این معنی را فهمیده بر اخلاق ناصری اکتفا نکردند،تا آنگه خواجه از خوف جان چند رساله عربی و فارسی در باب مذهب ایشان نوشت.
{CP28CP} در این کاوشها جامعه نزاری ایران را جمعیتی دانستهاند که از کوهپایهنشینان، روستاییان و گروههای شهرنشین شهرهای کوچک تشکیل شده بودند،که با دیدگاهی خردمندانه در الموت کتابخانه ارزشمندی تأسیس کردند که نهتنها همهگونه کتاب و نوشته دینی از جمله آثار اسماعیلی در آنها بود بلکه نوشتهها و ابزار علمی نیز در آنها یافت میشود و سرزندگی آنها بهسبب،این زندگی علمی و رفتوآمد علمای سرشناس به مراکز علمی آنها بوده است.
خواجه نصیر الدین در این بستر اجتماعی و خفقان مذهبی،در دستگاه قوی اسماعیلیان نفوذ کرد تا بتواند از دستآوردهای بزرگ علمی و فرهنگی و مذهبی امامیه پاسداری کند نقش خواجه نصیر را میتوان در مقابل خواجه نظام الملک دانست که هر دوی آنها از علمای بزرگ و نامآور ناحیه طوس بودند اما خواجه نظام الملک مدافع سرسخت ریاست ترکان و در مذهب شافعی سخت متعصب است."