چکیده:
مرکز نشر میراث مکتوب مفتخر است که ناشر آثار برجستهء ابو ریحان بیرونی،دانشمند شهیر ایرانی است.از جمله آثاری که این مرکز منتشر کرده است،کتاب الجماهر فی الجواهر است.این کتاب به استثناء موضوع آن، حاوی نکات سودمند دیگری نیز هست،از آن جمله مباحث فلسفه اقتصاد و فلسفهء اجتماع میباشد که در پیش شمارهء دوم مجلهء آینهء میراث اقدام به چاپ آن شد.در میان آثار گرانسنگ شادروان دکتر محمد معین،مقالهء زیر را مشاهده کردیم که بیمناسبت ندیدیم جهت علاقهمندان آثار بیرونی مجددا آن را چاپ کنیم.یاد آن استاد فرزانه را گرامی باد
خلاصه ماشینی:
"عنصری گوید: شب از حملهء روز گردد ستوه شود پر زاغش چو پر خروه و نظامی گوید: خسروه غنوده فروکوفت بال دهل زن بزد بر تبیره دوال و ابو علی صباحی گوید: ای خواجهء[ما]چرا شدستی ز گروه خوبان که زدند طرهها خود خروه و تبدیل سین به ها در زبانهای ایرانی بسیار رایج است چنانکه (به تصویر صفحه مراجعه شود) در آماس و پلاس پارسی،آماه و پلاه هم آمده و روپاس و آکاس و پاتفراس و راس پهلوی در پارسی روباه و آگاه و بادافراه و راه شده و در زبانهای سانسکریت و اوستا و پارسی باستان نیز همین تبدیل صورت گرفته است چنانکه اسوره Asura (نام خدا)و سپته Spta (هفت)و سیندو(هند)سانسکریت در اوستا و پارسی باستان به اهوره Ahura ،هپته hapra و هیندو Hindu تبدیل شده و خروه به تنهایی در فرهنگها به معنی(تاج خروس)هم آمده است83اما خروس و مبدلات آن خروز و خروه و خروج و خروچ و خرو(در اوستایی خونساری)و کروس و اروز از مصدر خرئوس xraos(xrus) (-اوستایی است به معنی خروشیدن و خود کلمهء خروس و خروشیدن با این ریشهء اوستایی از یک بنیاد است93کاف آخر «خروهک»پسوند تصغیر است.
این صورت مصحح استاد علامه آقای دهخدا است و در اصل(خود خروه)آمده و محشی جماهر در ذیل نوشته است:«ای الدیک الصغیر یعنی مرغان به معنی الطیور»و خول در پارسی پرنده ایست کوچکتر از گنجشک(برهان).
و «سیبه»بدین صورت در کتب لغت مضبوط نیست و فقط در ذیل قوامیس عربی تألیف دزی آمده:«سیبة،قسمی از کاخال(میز؟)دارای سه پایه»و خود در این معنی شک کند و این معنی بر فرض صحت در اینجا مراد نیست و ظاهرا «سیبه»صحیح است و آن مرکب است از سیب پارسی(رک،تفسیر الالفاظ الدخیلة فی اللغة العربیة،سیب)و«ة»وحدت،پادشاهان ساسانی عادت داشتند میوههای مصنوع مانند ترنج و بهی از زر و سیم ساخته در دست گیرند."