چکیده:
تذکرة الاولیای عطار، جزو قدیمی ترین تذکرههای عرفانی به زبان فارسی است که به سبکبی شاعرانه نوشته شده است . در شان ادبی این کتاب هیچ تردیدی نیست و لذا اکنون به عنوان یک متن ادبی به آن نگریسته میشودولی از حیث تاریخی مورد چون و جرا قرار گرفته است . در مقاله حاضر تذکرة الاولیاء به عنوان یک اثر غرفانی مورد بررسی قرار میگیردبنابراین پرسش اصلی این مقاله این است که تذکره چیست؟ و اولیا کیستند؟ در پاسخ به این دو سوال دو نگرش موجود به این اثر یعنی نگرش ادبی و تاریخی نیز تحلیل می گردد و از منظر عرفانی به شبهات موجود درباره آن پاسخ داده میشود.
خلاصه ماشینی:
هردو عارف احیای دین را در تجدید تصوّف و تمییزدیندار و اهل معنای حقیقی از مدّعی میدانند با این تفاوت که در کتاب احیایعلوم الدّین،غزّالی بنا و اصل کار خویش را بر موضوعات صوفیانه و عرفانی گذاردهولی عطّار بنای کارش را بر سیرۀ مشایخ صوفیّه نهاده و از زبان آنان لطایف و مکارمعرفانی را بازگو میکند.
چنانکه گفته شدمقصود عطّار یادآوری حقیقت دین و ایمان از طریق ذکر اقوال و احوال 72 و یا-بهاحتمال اینکه قسمت دوم یعنی قسمتی که میگویند بعدها به آن الحاق شده است نیز ازعطّار باشد-97 تن از اولیاء بوده است که در سه قرن اوّل هجری زندگی میکردند.
از این حیث تذکرة الاولیاء از جهتی به قرآن مجید میماند که با آنکه دلالت برشخصیّتها و وقایع خارجی منطبق با شأن نزول آیات میکند ولی عارفان از آن تأویلانفسی هم میکنند چراکه ممکن است در همه زمانها و برای هر سالک الی اللّه پیش آید،مثلا موسی و عیسی،هم موسی و عیسای تاریخی هستند و هم موسی و عیسای جان.
بعد رسالت دین یا شریعت همان بود که بعدا در فقه بیشتر مورد توجّه و نظر واقعشد ولی بعد ولایت یا طریقت به معنای دقیق لفظ،رکن اصلی تصوّف گردید که به قولهجویری در کشف المحجوب،(ژوکوفسکی،1358،265)جمله مشایخ صوفیّه«اندر حکماثبات آن موافقند امّا هرکسی به عبارتی دیگرگون بیان این ظاهر کردهاند».
هر صوفی باید با تأسّی از پیامبر(ص)این راه رابپیماید چنانکه برای نمونه در تذکرة الاولیاء ذکر سلوک معنوی بایزید بسطامی برسبیلمعراج پیامبر بیان شده است.
به قول مولوی: {Sهر نبی و هر ولی را مسلکی است#لیک با حق میبرد جمله یکی استS}28عطّار خود در ابتدای تذکرة الاولیاء به این تفاوت مسلک و احوال اولیاء چنیناشاره میکند:«اولیاء مختلفاند.