شخصیت و آثار ابن قتیبه ی دینوری

قرن سوم هجری از نظر گسترش علوم معقول و فرهنگ اسلامی، یکی از اعصار درخشان تاریخ تمدن اسلامی است که خود مدیون کوشش دانشمندان بسیار است. یکی از این عالمان ابن قتیبه دینوری (213 ـ 276 ق)، مؤلف ده‌ها کتاب در موضوعات علوم اسلامی، ادب و تاریخ‌نگاری است که علی‌رغم معروفیت زیاد، خود و آثارش کم‌تر مورد توجه بوده‌اند. ابن قتیبه مؤلف چند اثر برجسته‌ی تاریخی همچون عیون الاخبار، المعارف و... نیز هست که به خاطر شخصیت علمی نویسنده و قدمت آثارش از مهم‌ترین منابع تاریخی درباره‌ی اوضاع سیاسی، فرهنگی و نظامی سه قرن نخست اسلامی و حتی قبل از اسلام به شمار می‌روند. در این مختصر ضمن بیان احوال ابن قتیبه، آثار تاریخی او به بحث گذاشته شده است.

"ابن قتیبه در مقدمه‌ی کتاب تصریح می‌کند که تاریخ خلفا را تا عهد مستعین (248 ـ 252 ق) آورده است،46 در حالی که در متن موجود از سه نفر پس از مستعین، یعنی معتز (252 ـ 255 ق) مهتدی (256 ـ 255 ق) و معتمد (279 ـ 256 ق) یاد شده است؛47 و در مورد اخبار خلفا آخرین خبر همان بیعت با معتمد در روز سه شنبه 14 روز باقی مانده از رجب سال 256 است. در لابه‌لای این همه نوشته، برای هر طبقه و صنفی مطلب می‌توان یافت و این مطالب که اغلب به صورت روایات کوتاه با ذکر سلسله راویان جمع شده است و یا از کتاب‌هایی اخذ گردیده که از فحوای آنها می‌توان اوضاع فرهنگی، اجتماعی و تاریخی فراوانی استنباط کرد، نحوه‌ی دیدگاه‌های افراد مختلف، خاطرات شخصی، در شرح حوادث بزرگ به نقل از شاهدان ماجرا، پند و امثال، اشعار بدیع، نکات اخلاقی، نصیحت بزرگان، اندرز صالحان، کلمات عاقلان، رجز شجاعان، دعای عابدان، خطبه‌ی حاکمان، توجیه مقصران، بذله‌گویی دلقکان و جهل عوام در سراسر کتاب عیون الاخبار به چشم می‌خورد و کتاب برای شناخت هر چه بیش‌تر اوضاع و احوال عمومی سه قرن اول اسلامی نهایت اهمیت را دارد. 60 منابع عیون الاخبار و کتاب المعارف اگر ابن قتیبه را با همگنانش به خصوص تاریخ‌نگاران قرن سوم مقایسه کنیم، امتیاز مهمی بر سایرین دارد و آن این که ابن قتیبه معمولا از کتاب‌هایی که نقل قول نموده یا مطلبی اخذ کرده به صراحت نام برده است، در حالی که معاصران او مانند ابوحنیفه دینوری بلاذری، یعقوبی و طبری از منابع مکتوب خود نام نمی‌برند."