چکیده:
ماهیت نفس، تجرد یا مادی بودن آن و نیز کیفیت ارتباط آن با بدن، همواره یکی از چالشی ترین مباحث در آرای فلسفی و کلامی بوده است. در جستار حاضر، علاوه بر توجه به تبیین ماهیت نفس در آرای فلسفی ارسطو و ابن سینا، به لوازم دیدگاه های این دو به ویژه در موضوع حیات پس از مرگ خواهیم پرداخت. ارسطو ازیک سو نفس را در تعامل با بدن تبیین می کند و ازسوی دیگر، رابطه آنها را از نوع رابطه ماده و صورت می داند که از مصادیق ترکیب اتحادی است. درنتیجه وی در تبیین حیات پس از مرگ با مشکل مواجه می شود؛ چراکه با از بین رفتن بدن، نفس نیز باید از بین برود. ازسوی دیگر، ابن سینا برای برون رفتن از چالشی که ارسطو در آن گرفتار شده، با تفکیک حیث ذاتی و حیث فعلی نفس تلاش می کند در تبیین حیات پس از مرگ، با تناقض پیش روی ارسطو مواجه نشود.
خلاصه ماشینی:
"بهنظر ژیلسون، ابنسینا با ارائه تبیینی برگرفته از دیدگاههای افلاطون و ارسطو، برای این مشکل چارهجویی کرد؛ زیرا اینکه وی میگوید نفس در مقام ذات مفارق است، سخنی افلاطونی است و البته ملاصدرا علیرغم پذیرش تعریف ارسطو از نفس، خود تعریف دیگری نیز از آن ارائه میکند.
نتیجهای که از این گزارش درباره دوره اول تفکر ارسطو میتوان گرفت، این است که نظر وی در باب نفس و روابط آن، نخست صبغهای افلاطونی داشته و اندکاندک به تعدیل نزدیک شده است؛ یعنی با اینکه در ابتدا نفس و بدن را دو جوهر مستقل میدانسته است، این مانع از آن نبوده است که نظر اختصاصی او نیز بهتدریج ظاهر شود و آثار اعتقاد به ارتباط نفس و بدن با حفظ جدایی آنها از یکدیگر ـ که نشاندهنده دوره دوم حیات فکری فلسفی اوست ـ آشکار گردد.
البته (اگر دیدگاه تحولگرایانه 1 یگر را بپذیریم) 2 دفتر اول از این کتاب (Ibid: 996) گویا در زمانی متأخرتر نوشته شده است؛ زیرا در آنجا موجود زنده را نیز مثل اشیای بیجان دارای دو جنبه مادی و صوری دانسته است و بر این مطلب تأکید کرده که هرگاه تمام نفس نتواند بهمثابه صورت برای بدن لحاظ شود، دستکم جزئی از نفس، یعنی عقل میتواند چنین باشد.
بهزعم ابنسینا، هم میتوان دیدگاه افلاطون درباره نفس را پذیرفت و هم دیدگاه ارسطو؛ با این بیان که نفس در مقام ذات، جوهر مفارق بسیطی نامیرا و فسادناپذیر است؛ اما در مقام فعل، یعنی ازحیث ارتباطی که با بدن برقرار میکند و از طریق آن و بهوسیله آن افعال خود را بروز میدهد، صورت بدن (صورت جسم آلی دارای حیات بالقوه) میباشد."