چکیده:
شناخت رویدادها و تحولات تاریخی ایران عصر سلجوقی، در قیاس با دیگر ادوار تاریخی ایران دوره اسلامی، به جهت ویژگی های خاص حاکم بر تاریخ نگاری و منابع تاریخی این دوره، دچار برخی محدودیت ها و کاستی های اساسی است. فقدان سیاست رسمی دولت سلجوقی در حمایت از تاریخ نگاری و دوری غالب مورخین این دوره از مراکز سیاسی و تصمیم گیری های حکومتی و به تبع آن، عدم دسترسی آنان به اسناد، اخبار و رویدادهای مرتبط با سیاست های دولت، منجر به آن شده است که تاریخ نگاری عصر سلجوقی، متکی بر مجموعه ای از اخبار کلی و پراکنده از رخدادهای تاریخی این دوره باشد. همچنین غالب آثار موجود تاریخی این دوره در اواخر حکومت سلجوقیان عراق و در غرب قلمرو سلجوقیان در حوزه های اداری و سیاسی عراقین عرب و عجم به نگارش درآمده و این امر، منجر به آن شده است که ما در مورد نیمه اول حکومت سلجوقیان و تحولات نواحی شرقی قلمرو آنان اطلاعاتی اندک و پراکنده داشته باشیم. علاوه بر این ها، متاسفانه تعدادی از مهم ترین آثار تاریخی تالیف یافته در عصر سلجوقی در گذر زمان از بین رفته و تنها اسامی و برخی اخبار کلی از آنها در معدودی از آثار تاریخی و ادبی متاخر باقی مانده و همین مسئله هم مشکلات شناخت تاریخ تحولات این دوره را مضاعف کرده است
Understanding the historical events and developments of Iran during Seljuq era sustains some major limitations and deficiencies comparing with other historical periods of Iran after the advent of Islam، due to certain circumstances of historiography and historical resources of that time. Lack of formal policy of Seljuq rulers in supporting historians and avoidance of the majority of historians from political and governmental decision-making centers، and consequently their non-access to the documents، news، and events pertinent to ruling policies، have all led the historiography of this era to be founded on a cluster of holistic and scattered news about the historical events of that period. Furthermore، most of the historical works of that era were composed during the end of Seljuq ruling in Iraq and in western territories and only focus on administrative and political areas of Iraq-e Arab and and Iraq-e 'Ajam. This fact has caused us to have merely a fragment of scattered information about the first half of Seljuqs’ rule and developments in eastern territories of their dominion. Besides، unfortunately a number of the most important historical works compiled during that era have been destroyed in the course of time and only names and some general pieces of news about them remained in a few historical and literary works and this issue has doubled the problems of studying the history of developments during that era.
خلاصه ماشینی:
"سؤالی که مطرح میگردد این است که آثار تاریخی تألیف یافته بعد از مقطع مذکور با یک فاصلۀ زمانی بیش از یک قرن از ابتدای شکلگیری حکومت سلجوقیان،چگونه توانستهاند اخبار و اطلاعاتی را دربارۀ گذشته تاریخی سلجوقیان و لو به شکل کلی و پراکنده ارائه دهند؟ اینجاست که برمیگردیم به یکی از حلقههای مفقودۀ تاریخنگاری عصر سلجوقی و یکی دیگر از محدودیتهای موجود در سر راه شناخت تاریخ تحولات ایران عصر سلجوقی،که موضوع مبحث بعدی است؛یعنی آثار تاریخی مفقودۀ دورۀ سلجوقی که از همان ابتدای ورود سلجوقیان به خراسان با تألیف کتاب ملک نامه شروع شده و تا سال 560 ه.
دربارۀ نیمۀ شرقی تحولات این دوره،یعنی قلمرو سلطان سنجر از ری تا جیحون و خوارزم،اطلاعاتشان اندک و مجمل و پراکنده است و تنها برخی رویدادهای مهم خراسان را که در غرب امپراطوری و در حوزۀ عراق بازتاب گستردهای داشته،مورد توجه قرار دادهاند18حتی غالب تواریخ محلی تألیف شده در عصر سلجوقی مانند آثار افضل الدین کرمانی،ابن اسفندیار و ابن فندق هم ممحصول دوران انحطاط حکومت سلجوقی است.
(عماد الدین اصفهانی،صص 124،125،128،130،136 و 139) همچنین در یک اثر ادبی کاملا متأخر،در کتاب تذکرة الشعراء دولتشاه سمرقندی،از کتابی موسوم به«تاریخ آل سلجوق»از ابو طاهر خاتونی(دولتشاه سمرقندی،صص 76 و 77)یاد شده است که در حوزۀ عراق عجم و دربار سلاطین سلجوقی عراق،یعنی سلطان محمود و سلطان مسعود شکل گرفته بود،اما این کتاب برخلاف عنوانش،با توجه به نقلقولهایی که دولتشاه از آن آورده و باز با توجه به اینکه این اثر در یک تألیف ادبی متعلق به شعراء و ادبا مورد استفاده قرار گرفته،میتوان حدس زد که آن اثری تاریخی به شکل تواریخ معمولی نبوده،بلکه صرفا یک اثر ادبی شکلگرفته در فضای درباری بوده که به تناسب،برخی رویدادهای دیوانی و درباری را به نظم کشیده بود."