چکیده:
این مقاله بر آن است تا ضمن مرور نظریه جان فوران در خصوص گشایش در نظام جهانی و تأثیر آن بر انقلاب اسلامی، ارزش علمی و عملی این نظریه را به محک آزمون گذارد. نتیجه ای که ازاین بررسی حاصل شده آن است که گشایش در نظام جهانی، به طور نسبی، زمینه را برای بروز انقلاب اسلامی در ایران فراهم کرد. سیاست حقوق بشر کارتر، ریاست جمهوری کلیدی ترین قدرت جهان، به گونه ای غیر مستقیم بر جامعه ایران اثر گذاشت، و در باز شدن فضای سیاسی ایران و کاهش اختناق نقش عمده ای ایفا کرد. و بالاخره بخشی از نظریه فوران، که در آن بر بی عملی آمریکا در رویارویی با انقلاب اسلامی ایران تأکید می گردد، با استفاده از منابع معتبر به روشنی رد و ابطال می گردد.
خلاصه ماشینی:
نمودار شماره(1) تحلیل جان فوران را در خصوص علل ایجاد انقلابهای اجتماعی در جهان سوم، به صورت خلاصه، نشان میدهد: (به تصویر صفحه مراجعه شود) نمودار شماره 1:مدل انقلابهای جهان سوم گشایش در نظام جهانی و انقلاب اسلامی ایران درک جایگاه جهانی ایران در دهههای 1960 م/1340 ش و 1970 م/1350 ش مستلزم بررسی روابط سیاسی و اقتصادی آن، به ویژه با کلیدیترین قدرت محوری جهان یعنی ایالات متحد آمریکا، است.
به عقیده فوران، وضعیت مذکور با تغییر در شرایط جهانی و به ویژه تجدید نظر قدرت محوری جهان یعنی آمریکا در سیاست خارجی خود با متحدان جهان سومی دگرگون گردید، که فوران از آن باعنوان«گشایش در نظام جهانی»یاد میکند: این وضعیت ممکن است حاصل آشفتگی در اقتصاد قدرتهای مرکزی بر اثر جنگ یا رکود جهانی، یا نتیجه رقابتهای بین یک یا چند نمونه از این قدرتهای مرکزی، یا ناشی از رهنمودهای متناقضی باشد که به دیکتاتوری جهان سومی داده میشود...
گرچه سیاست حقوق بشر کارتر در ایران از سوی دولتمردان امریکایی به صورت جدی دنبال نشد، اما همانگونه که فوران نیز تأکید کرده است، باز کردن فضای سیاسی در سال 1977 م/1356 ش در دستور کار شاه قرار داشت و هرچند افکار عمومی جهان در این اقدام شاه نقش داشته اما او خواسته است با یک تیر دو نشان بزند و کارتر را نیز خشنود سازد(فوران، 1378:581).
اما نکته قابل نقد در نظریه نظام جهانی فوران تأکید بیش از حد وی بر نقش آمریکا در آزادسازی فضای سیاسی ایران، عدم توجه به نقش عوامل داخلی در این مورد و بالأخره اصرار بر بیتحرکی این قدرت بزرگ در رویارویی با انقلاب اسلامی ایران میباشد.