چکیده:
قاعده وجوب دفع ضرر محتمل یکی از قواعد عقلی است که به موجب آن هرگاه انسان، احتمال ضرر در چیزی بدهد و یا عملی را موجب ضرر بداند به حکم عقل باید از آن اجتناب نماید تا از وقوع در ضرر وزیان محتمل، ایمن گردد، برهمین اساس چنانچه شخص به این احتمال اعتنا نکند و برعمل مزبور اقدام نماید و نهایتا دچار ضررگردد، مورد مذمت عقلا واقع می شود لذا گفته می شود دفع ضرر محتمل واجب است، تبیین و تشریح قاعده فوق، مستلزم بحث از جهات زیر است: معنا و مفهوم ضرر، مراد از ضرر در اصطلاح، منظور از وجوب در قاعده، مستند قاعده، موارد تطبیق و مصادیق قاعده، تعارض قاعده دفع ضرر محتمل با قاعده قبح عقاب بلا بیان.
خلاصه ماشینی:
بنابراين ، اگر انسان درباره چيزي احتمال ضرر بدهد، از نظر عقل ، دفع آن ضرر محتمل واجب است چه اينکه آن ضرر، ضرر دنيوي باشد و يا ضرر اخروي که منظور عقاب و کيفر الهي است ، اگر مراد از ضرر، ضرر واقعي دنيوي باشد عقل حکم به دفع ضرر محتمل داده و مي گويد بخاطر مفسده ايي که در اين فعل وجود دارد ترک آن عمل واجب است ؛ همچنين بايد گفت : محل جريان قاعده از نظر فقهي شبهات حکميه قبل از فحص است لذا برمکلف واجب است که تحقيق و تفحص نمايد که آيا محتمل التحريم واقعا حرام است يا خير؟ و يا محتمل الوجوب واقعا واجب است يا خير؟ و نهايتا بعد از فحص از نظر عملي ،قضيه منجربه جريان اصول عمليه مي شود، به تعبير ديگر و به حسب واقع ، قاعده وجوب دفع ضرر محتمل به وجوب فحص از حکم محتمل التحريم و محتمل الوجوب بر مي گردد، زيرا در جايي که تکليف و حکم واقعي مجهول باشد و مکلف فحص نموده و از يافتن تکليف مأيوس گشته باشد، در اينجا به حکم قاعده قبح عقاب بلا بيان ، عقل حکم به قبيح بودن عقاب کرده و درنتيجه حکم به برائت از تکليف صادر مي کند، زيرا عقوبت و مؤاخذه بر تکليف مجهول بدون دليل معتبر، از قبيل عقاب بدون بيان و مؤاخذه بلابرهان محسوب مي شود که هر دو به شهادت وجدان قبيح مي باشد (آخوند خراساني ، ١٤١٢ ه .