چکیده:
نظریه شمول معنایی الفاظ قرآن بیانگر نوعی روش تفسیری است که به توسعهپذیری ضابطه مند الفاظ قرآن کریم می انجامد، به گونه ای که در این روش هر معنا در زیر لایه دیگر معنا پنهان شده است، و با تامل و تدبر در مفهوم آیات، معانی توسعه یافته، به شکل پلکانی هویدا می گردند. این معانی که در تفاسیر با عناوین بطن، تاویل، جری و تطبیق معرفی می شوند، با نام توسعه طولی معانی الفاظ نیز نامبردار است. قلمرو این روش در آیات صفات الهی و همچنین آیاتی است که مضامین علمی و اجتماعی دارند. این نظریه بر مبانی و اصولی استوار است که زیربنای فکری بحث محسوب می شوند و در انتخاب و گزینش روش و گرایش تفسیر نقش بسزایی دارند. این مبانی عبارت اند از: عدم انحصار فهم به عصر مخاطبان، التزام به فرهنگ عصر نزول، وجود معانی کلی در قرآن کریم، و استعمال الفاظ برای روح معنا. در این مقاله سعی بر آن است تا ضمن شرح نظریه یادشده، مبانی اساسی آن تبیین گردد.
خلاصه ماشینی:
در بحث تفسیر مقصود نوعی توسعهبخشی به معانی الفاظ قرآن کریم است، به گونهای که معنای جدید مرتبط با معنای اصلی و اولیة لفظ باشد و همچنین از نظر لغت عرب، آن لفظ ظرفیت پذیرش معنای جدید را داشته باشد و اگر در جایی از ظاهر لفظ اعراض و برخلاف ظاهر، تأویل میشود، دلیل و قرینهای محکم بر آن اقامه شود، ضمن آنکه در شمول معنایی از تکلف و تحمیل وتطبیقهای ذوقی پرهیز شده، معانی حادث با مقاصد و اهداف اصلی قرآن سازگار و هماهنگ میباشد و نهایتا مفسر مفهوم جدید را به عنوان معنای نهایی بیان نمیکند، بلکه این معنا به عنوان احتمالی در کنار احتمالات پیشین مفسران مطرح میگردد.
ایازی، سید محمد علی، شمولپذیری معنا در قرآن کریم، ص675 در شرح این مطلب باید یاد کرد که برخی از واژگان از آغاز، ظرفیت پذیرش معنا را با مراتب گوناگون دارند و به بیانی دارای لایههای گوناگون از معنا هستند که در عصر نزول تنها یک جنبه از آن مورد توجه و فهم واقع شده است، اما جنبههای دیگر معنا هم میتوانسته از کلام فهمیده شود، ولی به دلیل محدود بودن دانش بشری، یا به لحاظ رشد نیافتگی یا عدم تدبر در آیات یا حتی تأثیر ذهنیتهای خاص فرهنگی یا تلقیهایی که در حوزة علوم طبیعی و اجتماعی داشتهاند، برداشتهای سطحی از این آیات نمودهاند و امروز با تأمل در آیات، آن فهم اولیه با قرینههای مسلم و قطعی تخطئه میشود یا اصلاح میگردد و یا معانی افزون بر آنچه آنان گفتهاند، بهدست میآید.