چکیده:
عرفان اسلامی از نظر پیشینه به دوران اولیۀ اسلام برمیگردد. عرفان اصطلاحی در کلام پیامبر گرامی اسلام و ائمۀ معصومین(ع) به صورت رسمی رایج نیست؛ اما شکی نیست که محتوای آن در کلمات آن بزرگواران جاری است و ایشان را میتوان از بنیانگذاران عرفان ناب اسلامی برشمرد. عرفان اسلامی در یک تقسیم بندی به دو نوع «عملی و نظری» تقسیم میشود. عرفان عملی با اعمال باطنی و قلبی سروکار دارد و با سیر و سلوک همراه است؛ در حالی که عرفان نظری نوعی معرفت و هستی شناسی است و با ابزار کشف و شهود صورت میگیرد. این نوشتار بر آن است تا با تبیین کلیاتی از آن، به معرفی این علم بپردازد.
خلاصه ماشینی:
"برخی دیگر از محققان، تصوف را همان عرفان عملی دانستهاند 4 ؛ بنابراین نظریه، تصوف با معنای عرفان عملی مترادف است و به روش و طریقۀ زاهدانه بر مبنای شریعت اختصاص دارد؛ صوفی نیز به کسی اطلاق میگردد که به تزکیۀ نفس بپردازد و با روگردانی از دنیا برای رسیدن به حق (خدا) گام بردارد؛ برخلاف عرفان نظری که نوعی مکتب فکری است و با ژرف نگری از طریق شهود به شناخت حق میپردازد.
5 از این نظریات معلوم میگردد که عرفان دارای دو معنای عام و اصطلاحی است که اولی فقط به اسلام اختصاص ندارد؛ بلکه در همۀ ادیان جاری است و آن عبارت از شناخت عمیق درباره خدا است که هر دینی با روش خاص خود از آن برخوردار است؛ اما دیگری (عرفان اصطلاحی) چیزی است که به عنوان علم عرفان اسلامی شناخته میشود.
3 اما در جواب پرسش دوم باید گفت: عرفان اسلامی از نظر محتوا و واقعیت با اصل اسلام همزاد است؛ البته کلمۀ تصوف از نظر اصطلاح در قرن اول هجری هیچ گونه بروزی نداشت؛ اما نمیتوان وجود عرفان با رویکردهای علمی و عملی را در آن زمان انکار کرد؛ زیرا آنچه عرفای دورههای مختلف از آن برخوردار بودند، همۀ آنها را در شخص پیامبر اسلام و ائمۀ معصومین:و صحابۀ ایشان به وفور میتوان دید.
مفهوم راهبانه و مرتاضانه را برنمیتابد، بلکه نوعی برداشتن و آراستن پیامبر گونه و حق باورانه است؛ همان مسیری که امامان معصوم(ع) و اولیای به حق خدا در آن گام برمیداشتند؛ در نتیجه یادآوری دو نکته در عرفان عملی ضروری مینماید: اول اینکه هدف نهایی رسیدن به خداوند است؛ چون در این صورت است که طریقت و سلوک معنا پیدا میکند."