چکیده:
مهاجرت قبایل عرب به ایران در دوره اسلامی، که هم زمان با فتوحات آغاز گردید، سبب شد تا فصل جدیدی در تاریخ، فرهنگ و تمدن این مرز و بوم پدید آید. مسأله اساسی پژوهش حاضر، این است که اعراب بنا بر کدام انگیزه ها به ایران مهاجرت کردند و مهاجرت و اختلاط و آمیزش دیرپایشان با ایرانیان، چه پی آمدهایی به همراه داشت.این پژوهش به بررسی انگیزه های مختلف مهاجران عرب به ایران، از جمله انگیزه دینی در دوره خلفا و دوره اموی می پردازد. منشأ این انگیزه را که در دوره خلفای نخستین، به دوگونه" جهاد" و "تبلیغ و نشر دین" مطرح شد، باید در قرآن و سنت نبوی جست جو کرد. انگیزه های سیاسی و نظامی نیز به منظور فتح سرزمین ایران آغاز شد و در ادامه برای تثبیت فتوحات و رفع مشکلات اقتصادی و اجتماعی اعراب تداوم یافت. از این رو، نخستین مهاجران به ایران را باید نیروهای نظامی، فرماندهان و والیان و در ادامه، خانواده ها، وابستگان و هم قبیله های آنان دانست. انگیزه مالی و غنیمت جویی را به لحاظ روانی باید بر دیگر انگیزه ها مقدم دانست. این انگیزه که از ابتدای فتوحات مطرح بود، در شرق ایران به صورت انگیزه غالب درآمد و انگیزه جهاد و ترویج دین به طور کامل در حاشیه قرار گرفت. انگیزه جانی و مالی نیز در دوره مورد بحث، موجب مهاجرت بسیاری از شیعیان، سادات و علویان، خوارج، مخالفان حکومت و منتسبان به آنان شد. انگیزه رفاهی نیز به لحاظ زمانی، متأخر از انگیزه مالی و از لحاظ نوع با آن متفاوت بود. این انگیزه پس از حضور اعراب در ایران و اختلاط با بومیان و آشنایی با شیوه زندگی و معیشت آنان مطرح شد.موضوع مورد بحث در این پژوهش که به انگیزه های مهاجرت قبایل عرب به ایران و پی آمدهای آن می-پردازد، به علت داشتن عوامل و آثار گوناگون، محتاج مطالعه ای میان رشته ای است. روش تحقیق در این پژوهش، روش تاریخی با رویکردی اجتماعی، از نوع تحلیل و مبتنی بر بهره گیری از اطلاعات منابع، مقایسه آن ها با یک-دیگر، تحلیل و نقد متون است. فن گردآوری اطلاعات در این پژوهش نیز کتابخانه ای است. یکی از جدیدترین تحقیقات در زمینه مهاجرت قبایل عرب، کتاب مهاجرت قبایل عربی در صدر اسلام اثر صالح احمد العلی است. این اثر گرچه اطلاعات بسیار مفید و ارزش مندی را گرد آورده است، متأسفانه فاقد بحث انگیزه های مهاجرت و پی آ مدهای آن ها و مباحث تحلیلی است.
خلاصه ماشینی:
"هر چند در بسیاری موارد، افراد و قبایل و نیز خلفا، والیان و فرماندهان فتوح، خصوصا در دوره امویان، انگیزه ها و سیاست های خاص خود را داشتند که با آن روح غالب و هدف غایی، در تعارض و تضاد بود و در نتیجه، سبب انحراف فتوحات و توقف کامل آن در پایان عصر اموی گردید؛ اما تا زمانی که انگیزه دینی بر ذهن و ضمیر اعراب مسلمان در جریان فتوح غالب و حاکم بود، اسلام روندی روبه گسترش داشت.
ورود اعراب مهاجر به ایران، به ویژه ساکنان کوفه و بصره که از شبه جزیره و شام به این دو سکونت گاه وارد شده بودند، با هر انگیزه و هدفی، نقش مهمی در آشنایی ایرانیان با اسلام و آموزه های دینی داشت؛ برای نمونه، مهاجرت هایی که با انگیزه های سیاسی – نظامی و به منظور فتح مناطق مختلف صورت می گرفت، با پسزمینه اندیشه تقدس جهاد، هجرت و تبلیغ دین اسلام قابل تحلیل و فهم است؛ یا مهاجرت هایی که با انگیزه حفظ جان و مال انجام می شد، بنا به توصیه های قرآنی انجام می گرفت.
در دوره اموی، انگیزه دینی اعراب در فتوحات عصر خلفای راشدین، به شدت ضعیف شد و انگیزه غنیمت جویی و مال اندوزی به میان آمد، اما آن ها نیز گاهی انگیزه دینی را دست آویزی برای دست یابی به اهداف و خواسته های خود قرار می دادند، چنانکه سعیدبن عمر حرشی، والی خراسان، در سال 103و 104هجری، اعراب را این گونه به جهاد دعوت می کرد: «همانا شما با کثرت و عده با دشمنان نمی جنگید، بلکه با یاری خدا و نیروی اسلام می جنگید؛ پس بگویید نیرو و قوتی جز خدا نیست»."