چکیده:
در دوره سلطنت شاه اسماعیل یکم، مقام وکیل نفس نفیس همایون به عنوان نایب السلطنه انجام وظیفه می کرد. شاه اسماعیل پس از شش سال که این عنوان در اختیار یکی از اهل اختصاص که ترک قزلباش بود قرار داشت، آن را به یک فرد غیر ترک واگذار کرد و تا پایان عمر به همین رویه ادامه داد. خاستگاه اجتماعی مقام وکیل در این دوره، عملکرد سیاسی و اجتماعی وکلا، چالش ها و مشکلات فراروی آنان همراه با تبیین وجوه اشتراک و اختلاف وکلای این دوره، اهداف اصلی این مقاله را تشکیل می دهد.
خلاصه ماشینی:
"1. عملکرد وکیل در دورۀ شاه اسماعیلجایگاه وکیل نفیس همایون اولین کسی که به عنوان دارنده مقام وکیل نفس نفیس همایون از او در این دوره یاد شده است، حسین بیگ شاملو است که از صاحب منصبان قزلباش و در شمار«اهل اختصاص»طریقتصفویه بود(سیوری،ایران عصر صفوی،ص 32)اسکندر بیک ترکمان،اهل اختصاص راصوفیان قراجه داغ میداند که از قدیم الایام دعوی ارادت و اخلاص به سلسلۀ صفویه داشتند ودر زمانی که شاه اسماعیل از بیم دشمنان در لاهیجان اقامت داشت،به خدمت وی در آمدند.
اگرچه واگذاری و تفویض مقام وکیل از سوی شاه اسماعیل از قزلباشان به تاجیکان،کینهتوزی و خصومت آنان را برانگیخته بود،شکاف و اختلاف در میان خود تاجیکان هموجود داشت؛یعنی دارندۀ مقام صدارت که از وی در منابع تحت عنوان صدر الممالک سخن بهمیان میآید و ایرانی هم بود،با مقام وکیل سر لجاجت و عناد داشت و این به پیچیدگیاوضاع و آشفتگی شرایط اجتماعی بیش از پیش دامن میزد.
رضا قلی خان هدایت به جهت کیفر رساندن قاضی محمدکاشی و حمایت شاه از امیر نجم،در ستایش از شاه اسماعیل مینویسد:«پروردگان خود را بهسخن دشمنان خواری نکردی»(هدایت،43/8)در منازعۀ بین دو مقام ایرانی یعنی امیر نجم وقاضی محمد به عنوان عالیترین مقامات منصب دیوانی(صدر و وکیل)،شاه صفوی جانبمقام وکیل را گرفت.
شاه اسماعیل همچون دورۀ پیشین که در مصاف و ستیز بین مقام وکیل و صدر(امیر نجماول و قاضی محمد کاشی)،جانب وکیل را گرفت در این مرحله هم قاتل میر عبد الباقی را بهسزای عمل خود رساند و نشان داد که در مصاف و درگیری بین هرمقام عالی رتبۀ کشوری ولشکری با مقام وکیل،جانب مقام وکیل را خواهد گرفت و وکلا میباید به شاه به عنوان حامیو پشتیبان خود بنگرند."