چکیده:
با اینکه مقالات و کتب زیادی وجود دارد که نشان میدهد شهرنشینی در کرهءزمین یکی از اساسیترین مراحل تحول جهانی در تاریخ بشر است،در قرن بیستم این واقعیت ابعاد گسترده و جدیدی به خود گرفته است.در نتیجهء رشد سریع جمعیت از 1900 و بویژه از 1950 میلادی،شاهد تمرکز روبهرشد جمعیت در داخل شهرهای خیلی بزرگ یا همان مادرشهرها بودهایم.به هرحال مقایسهء کلی فرایند مادرشهری شدن کشورهای صنعتی و کشورهای در حال توسعه این حقیقت را آشکار میسازد که این تحول بنیادی که همهء ابعاد زندگی را دربرمیگیرد،بین این دو گروه از کشورها، بویژه از نیمهء دوم قرن بیستم مسیر کاملا متفاوتی را طی کرده است.در حالی که رشد جمعیت مادرشهرها(شهرهایی با بیش از یک میلیون نفر جمعیت)در کشورهای صنعتی از 105 به 350 میلیون نفر(یعنی 3/3 برابر)پیشبینی شده است،جمعیت مادرشهرهای جهان سومی از 5/56 به حدود 910 میلیون یعنی بیش از 16 برابر افزایش خواهد داشت.
یک پدیده نسبتا جدید در ارتباط با روند شهرنشینی از لحاظ مادرشهری شدن جهان،افزایش کلانشهرها یعنی شهرهایی با بیش از 5 میلیون نفر است که تعداد آنها طی 50 سال گذشته بطور وحشتناکی افزایش یافته است.در حالی که در سال 1940 فقط 4 کلانشهر توکیو،نیویورک،لندن و پاریس وجود داشت،در سال 1990 تعداد آنها تقریبا به 36 کلانشهر رسید که در 23 کشور پراکنده بودند. این بدین معنی است که علیرغم اینکه فرایند مادرشهری شدن،87 کشور از 127 کشور جهان را که دارای جمعیتی بیش از 3 میلیون نفرند را تحت تأثیر قرار داده است،تاکنون براساس شواهد جمعیتشناختی نمیتوان کلانشهری شدن جهان را یک پدیدهء جهانشمول دانست.
به هرحال بطور قطع عنصر اصلی پدیدهء مادرشهری شدن/کلانشهری شدن بیشتر از درصد بالای جمعیت(نخست شهری از نظر جمعیتی)که قبلا مطرح بود،هماکنون در تمرکز،آن هم نه تنها تمرکز در عملکردهای سیاسی و اداری بلکه در فعالیتهای اقتصادی،اجتماعی و فرهنگی در کلانشهرهای ناحیه و بطور خلاصه نخست شهری کلانشهرها از نظر عملکردی مشاهده میشود.به منظور تبیین پدیدهء کلانشهری شدن بهعنوان یک مسئلهء توسعه،ضروری است توجه خود را از جنبهء سیاسی توسعه به تمرکز فوق العادهء هریک از عملکردهای اصلی زندگی در مقیاس وسیع بویژه در کلانشهرهای کشورهای جهان سوم(شامل مادرشهرها و پایتختها)معطوف سازیم.بهعبارت دقیقتر،نخست شهری عملکردی بعنوان مفهوم اصلی برداشت ما از کلانشهری شدن بصورت وجه تمایز قطعی کلانشهرهای کشورهای صنعتی از کلانشهرهای کشورهای در حال توسعه مطرح گردیده است.متناظر با مرحلهء توسعهء کشور مورد نظر،درجهء نخست شهری عملکردی کلانشهرهای کشورهای در حال توسعه به پایهء هیچیک از کلانشهرهای کشورهای صنعتی نمیرسد.
جدیدترین پدیده در این ارتباط،شهرهای جهانی یا به اصطلاح جهانشهرها هستند. در حالی که نخست شهری کلانشهرها از نظر عملکردی،بیاستثنا به سطح ملی باز میگردد نخست شهری جهانشهرها به سطح جهانی آن اشاره دارد.جهانشهرها بهعنوان مراکز تصمیمگیری،اداره و کنترل اقتصاد جهانی عمل میکنند.جهانشهرها گلوگاههای اقتصاد سرمایهداری سازمانیافته و فرامیلیتی هستند.معرفی شبکهء کنونی جهانشهرها آشکار میسازد که هیچ کلانشهری در هیچ کشور جهان سومی تاکنون به مرتبهء جهانشهری نرسیده است.18 جهانشهر عمده همگی در مراکز اقتصاد جهانی امروز واقع شدهاند:آمریکای شمالی،اروپا و آسیای جنوبشرقی:ژاپن(توکیو،اوزاکا-کوب، ناگویا،هنگکنگ،سنگاپور و سئول).با صراحت بگوییم،هنوز با جهانی شدن پدیدهء کلانشهر فاصله داریم.سرمایههای خارجی در قالب شرکتهای فراملیتی،سازمانها،بانکها و غیره،کلانشهرهای کشورهای در حال توسعه را فقط بهعنوان مراکز تولید و توزیع و همچنین موقعیتهای ارتباطی مورد استفاده قرار میدهند.یعنی آنها تاکنون نقش محدودی در اقتصاد جهانی ایفا کردهاند.بطور خلاصه آیا تاکنون کشورهای در حال توسعه بطور گسترده از فرایند جهانی شدن اقتصاد-بهعنوان بعد جدیدی از وابستگی؟-بدور ماندهاند.
خلاصه ماشینی:
"صنعتی و کشورهای در حال توسعه این حقیقت را
این بدین معنی است که علیرغم اینکه فرایند
نخست شهری جهانشهرها به سطح جهانی آن اشاره
کشورهای در حال توسعه را فقط بهعنوان مراکز تولید
جهانی شدن اقتصاد-بهعنوان بعد جدیدی از
نخست شهری کلانشهر است.
جهانی شدن به معنی رقابت است.
جدول 1:فرایند کلانشهری شدن دنیا(حدود سال 1990)
مطلب اشاره به این دارد که جهانی شدن فقط محدود
اقتصادی در فرایند جهانی شدن نقش کلیدی بازی
به فرایند کلانشهری شدن جهان در قرن بیستم از
صنعتی و کشورهای درحال توسعه این حقیقت را
این افزایش در کشورهای جهان سوم از 5/56 به
این تعداد در کشورهای صنعتی فقط از 8 به 11
(@)تا حد ممکن ارقام جمعیت براساس مساحت فعلی محاسبه شده است(تجمعگرایی کلانشهر)
جدول 5:پویایی نخست شهری اقتصادی کلانشهرها
جدول 6:ارتباط بین درجهء نخست شهری عملکردی(اقتصادی)کلانشهرها و نابرابریهای منطقهای
فرایند جهانی شدن است.
جدول 7:مشارکت در اقتصاد جهانی:توزیع 500 شرکت از بزرگترین شرکتهای فراملی
جدول 8:مشارکت در اقتصاد جهانی:بزرگترین صادرکنندهها 1980 و 1996آیا جهانشهرها همان کلانشهرها هستند؟
این بدین معنی است که منطقهء اخیر نه تنها به
فرایند جهانی شدن میتواند بطور مساوی در نظر
تنها به نفع این سه منطقه عمده درحال تمرکز است.
(1) I :جمعیت بیش از 10 میلیون نفر؛ II :بیش از 5 میلیون نفر III :بیش از یک میلیون نفر IV :کمتر از یک میلیون نفر جدول 10:آیا کلانشهرها همان جهانشهرها هستند؟
در بین 30 شهر اول کشورهای صنعتی وجود دارد
این است که شهرهای مشاهده شده در بالای خط
فرایند جهانی شدن(اقتصاد)بدور ماندهاند و قطبی"