چکیده:
احمدبن طیب سرخسی، شاگرد و مصاحب کندی، از آغازگران جریان فلسفه یونانی در میان مسلمانان به شمار می رود. او که در بسیاری از شاخه های علم متفنن بود، برخی از کتب علمی- فلسفی یونانی را به زبان عربی ترجمه یا اقتباس کرد؛ با این همه، هیچ یک از آثار او به دست ما نرسیده است. در میان آثار منسوب بدو، چند کتاب و رساله در جغرافیای ریاضی و وصفی به چشم می خورد؛ یکی از این آثار، سفرنامه سرخسی است به جزیره، شامات و فلسطین. برخی فقرات و عبارات این سفرنامه در منابع کهن عربی پراکنده است که با گردآوری و توضیح آنها، می توان بخشی از سفرنامه را بازسازی کرد و بدین ترتیب وضعیت جغرافیایی بخشی مهم از جهان اسلام را در اواخر قرن سوم هجری فراروی قرار داد.
Ahmad b. Tayyib Sarakhsi، the pupil of the philosopher al Kindi، was one of the Pioneers in the Hellenistic Philosophy scholars among the Muslims. He was a well-learned scholar in the various scientific disciplines. Sarakhsi translated and extracted a great deal of Greek scientific-philosophical books and texts into Arabic language. Unfortunately none of his books are available to us. Some of his works relate to mathematical-descriptive global geography. One of them is his Diary about Djazira،al Sham and Palestine. Some portions of the Diary are scattered in the various Arabic source books. By the gathering the scattered parts some of the dairy could be reconstructed. In this manner we would have a new perception on the geography، regarding a portion of the Islamic world at the end of 9th century.
خلاصه ماشینی:
از آنجا که سفر معتضد بدین نواحی اهداف نظامی را تعقیب میکرده است، توجه سرخسی نیز به مطالب مورد علاقۀ ولینعمت جنگاورش معطوف شده و بدین ترتیب سفرنامه سرخسی، به منبعی کم نظیر از جغرافیای نظامی، طبیعی و شهری این مناطق، در اواخر قرن سوم هجری بدل گردیده است.
بعد از وی نیز دیگر مورخان و شرح حالنویسان مطالب او را عینا وام گرفته، گاه با پارهای افزودهها و کاستیها، تکرار کردهاند؛ کسانی نظیر: قفطی (1347: 111-110)؛ ابن ابی اصیبعة (بیتا: 794، 793- 788)؛ یاقوت حموی (1992: 1/ ذیل"احمدبن الطیب السرخسی"، بیتا، در حدود 23 مدخل جغرافیایی؛ نک.
البته با این که ابن ندیم برخی کتب یا حکایات را با خط سرخسی نقل میکند (ابن ندیم، 1971: 383، 310) و یاقوت حموی از نص سفرنامه وی به خط ابن کوجک4 سخن میراند (یاقوت حموی، بیتا: ذیل"الخشبیة" نیز قس.
با این حال سفرنامه که به نوشته یاقوت حموی و تصریح خود سرخسی، گزارش مسیر رفت و برگشت سفر است (یاقوت، بیتا: ذیل مدخل های " اذنة" و "اذرمة")، در ترتیب خود با پیچیدگیهایی روبروست (نک.
سرخسی این شهر را بزرگ و از توابع موصل، جزو کوره بقعاء توصیف میکند که چاههای آب بسیار شیرینی نیز داشته است (یاقوت حموی، بیتا: ذیل " برقعید").
سرخسی از این که رود بردان بستانها و مزارع مرعش را آبیاری میکند و سرچشمهاش کوه اقرع، در مرعش است، نیز سخن میگوید (یاقوت حموی، بیتا: ذیل" البردان"؛Le Strange,1930: 50, 132 ).