چکیده:
تبیین و تحلیل مسئلة اختیار انسان و نحوة فاعلیت حق تعالی در حوزة افعال اختیاری انسان در حوزة کلام، فلسفه و عرفان را میتوان سه برداشت طولی و متکامل دانست؛ به این معنا که در کلام و به اقتضای این علم، برداشتی کاملا واقعی از اختیار و البته متعارف و مقبول برای عامة مردم با تمسک به مثالهای متعارف و به شیوة خطابی و جدال احسن ارائه میگردد. در فلسفه، تحلیلی عقلانی از مسئله به همراه تبیین لوازم آن همچون بحث علیت و نحوة استناد فعل به فواعل طولی گوناگون ارائه میشود. در عرفان نیز تحلیلی مبتنی بر شهود از نحوة ارتباط حق و عالم و تبیین رابطة اراده و مشیت حق تعالی با اراده و اختیار انسان مطرح میگردد. این نوشتار پس از بیان اجمالی دیدگاه کلامی و فلسفی از مسئله، به تبیین تحلیل عرفا از مسئلة اختیار انسان و اثبات توافق و هماهنگی این دیدگاه با دیدگاه شیعه، یعنی «امر بین الامرین» و نفی هر نوع اتهام عرفا به جبرگرایی و اثبات برتری تحلیل عرفا بر سایر تحلیلها از مسئله اختیار انسان میپردازد
خلاصه ماشینی:
"اصطلاح دیگر نیز «سر سر القدر» است که در اینجا، به بیان معنای اصطلاحی و توضیح دیدگاه عرفا دربارة آن میپردازیم: «سر القدر» در اصطلاح عرفانی آن، به این معناست که هر عینی از اعیان موجودات در موطن هستی، تنها بر اساس خصوصیات عین ثابت و استعداد و قابلیت مکنون در عین ثابت خود ظهور مییابد، و از انسان و سایر موجودات، چیزی ورای آنچه در عین ثابت اوست، ظهور و تحقق نمییابد.
خداوند در ازل اراده کرده و مشیت او ازلی و قضای او سابق است، اما در همان مرتبة قضای سابق و مشیت ازلی نیز اراده و خواست انسان و اقتضائات عین ثابت او ملاک بوده است و در همان ارادة ازلی و مشیت سابق هم حق تعالی حجت بالغه دارد و در مرتبة قضا و قدر علمی و قبل از ایجاد و در لوح محفوظ نیز حجت بالغه دارد.
اساس بحث عرفا در تبیین مسئلة اختیار، تحلیل عمیق و دقیق مسئلة مشیت حق تعالی و ارتباط آن با ارادة عبد و تحلیل ناب و دقیقی از مسئلة علم حق تعالی، بخصوص علم ازلی و پیشین حق به افعال اختیاری بندگان و تفسیر دقیق مسئلة قضا و قدر و بیان آن تحت عنوان دو بحث مهم «سر القدر» و «سر سر القدر» است.
مشیت حق در بحث از مشیت حق تعالی به موجودات بر اساس علم احدی ذاتی اوست و از اینرو، مشیت او أحدی التعلق است؛ یعنی همانگونه که حق به حقایق اعیان ازلا و ابدا علم دارد و این علم او جهل نخواهد بود، مشیت او نیز ازلی و واحد است و تردیدی برای حق در مشیت و اراده نخواهد بود."