چکیده:
بیدل دهلوی (1054-1133 ه.ق.) یکی از بلندآوازه ترین شاعران پارسی گوی سرزمین هندوستان و بزرگترین شاعر شاخه هندی سبک مشهور به هندی است؛ اما اشعار او در ایران به قدر کافی نقد و بررسی نشده است. وزن یکی از عناصر اصلی شعر و از مهمترین عوامل تاثیرگذاری آن است. بنابراین، در مسیر ارزیابی و نقد شعر، یکی از گامهای اصلی، بررسی کیفیت وزن آن است. اغلب بیدل خوانان و بیدل شناسان، غزلهای او را ارزشمندترین محصولات طبعش می دانند. از سوی دیگر، قالب غزل با توجه به پیشینه و ماهیت غنایی اش پیوند عمیقتری با موسیقی دارد و نقش وزن در آن برجسته-تر از دیگر قالبهاست. به همین دلایل، در پژوهش حاضر، وزن غزلهای این شاعر معرفی و با اوزان رایج غزل فارسی و غزل قرن یازدهم مقایسه شده است و خصوصیات وزنی غزلیات او آشکار گردیده که خلاصه آن چنین است: بیدل 2858 غزل را در 32 وزن سروده است که از آن میان، شش وزن پرکاربردتر که 81% کل غزلها را شامل می شود، همان شش وزن پرکاربرد کل غزل فارسی و غزل قرن یازدهم است. بدین ترتیب، بیدل که اشعارش به متفاوت و نامعمول بودن زبانزد است، از نظر وزن بیش از چهارپنجم غزلهایش، تا حد زیادی مطابق معیار و «معمولی» است؛ اما در اوزان نسبتا کم کاربردتر، تشخص ها و نوآوریهایی در کار این شاعر وجود دارد: بیدل در پنج وزن از اوزان بسیار نادر شعر فارسی، از 1 تا 56 غزل، و به یک وزن دیگر نیز که بنا بر شواهد موجود، در شعر کلاسیک فارسی هیچ نمونه شناخته شده ای ندارد، چهار غزل سروده است.
Bidel Dehlavi (1644 A.D./1054 A.H.-1721 A.D./1133 A.H.) was one of the most famous Persian poets of India and the greatest poet in Indian branch of a style well-known as Sabk-e Hendi (Indian Style). However، his poems have not sufficiently been studied in Iran .
Meter is one of the basic elements and most effective one in poetry. Therefore، examining the quality of its meter could be one of the basic steps in interpreting and evaluating a poem.
Most of Bidel-readers and Bidel-scholars consider his ghazals as the most valuable product of his wit. Furthermore، according to its history and lyrical nature، ghazal pattern has a closer connection with music and the function of meter in ghazal form is more prominent than that of the others. For this reason، in the present study، first the meters of this poet's ghazals have been introduced and then they are compared with current meters of Persian ghazal and those of the eleventh (A.H.) century. Finally، the metrical features of his ghazals are determined as follows:
Bidel composed 2858 ghazals in 32 different meters، six of which were the most frequent ones in all Persian ghazals and in the eleventh (A.H.) century. In this way، Bidel، whose poems are famous because of their different and unusual quality، significantly conforms four fifth of his ghazals to the standard and thus they are considered "ordinary". But one can see some creativity and experimentation in the meters which are relatively less frequent meters: among the five less frequent meters in Persian poetry، Bidel composed from 1 to 56 ghazals in those meters and 4 ghazals in one meter which، according to the current evidence، there was not such an example known in Persian classical poetry at all.
خلاصه ماشینی:
"بدین ترتیب،بیدل که اشعارش به متفاوت و نامعمول بودن زبانزد است،از نظر وزن بیش از چهارپنجم غزلهایش،تا حد زیادی مطابق معیار و«معمولی»است؛اما در اوزان نسبتا کمکاربردتر،تشخصها و نوآوریهایی در کار این شاعر وجود دارد:بیدل در پنج وزن از اوزان بسیار نادر شعر فارسی،از 1 تا 56 غزل،و به یک وزن دیگر نیز که بنابر شواهد موجود،در شعر کلاسیک فارسی هیچ نمونۀ شناختهشدهای ندارد،چهار غزل سروده است.
اما خانلری تنها بیست وزن پرکاربردتر را بررسی کرده و از آن میان نیز میزان کاربرد نسبی چهار وزن کمکاربردتر را جداگانه به دست نداده است؛ازاینرو،آن تعداد از وزنهای بیدل که میزان کاربردشان در غزل سبک هندی در دست نباشد،با اوزان فارسی(براساس تحقیق ساتن)سنجیده خواهد شد و انحراف از آن ویژگی سبکی محسوب خواهد گردید.
وزنهای مرتبۀ دهم(فعلاتن مفاعلن فعلن)،یازدهم(فاعلاتن*2 فعلن)و دوازدهم(مفاعیلن*2 فعولن)که بیدل در حد قابل توجهی کمتر از هر دو میزان معیار(غزل فارسی و قرن یازدهم)به آنها تمایل نشان داده است،هر سه از اوزان کوتاه است(همان:153)و این گزینش او را میتوان با علاقهاش به اوزان بلندتر که نمونۀ دیگرش را در پرکاربرد بودن وزن دوم جدول دیدیم،مرتبط دانست.
وزن بیست و یکم بیدل-چنانکه در جدول دیده میشود-اساسا جزو اوزان رایج در غزل نیست و هرچند در بیدل نیز جزو اوزان گروه سوم(کمکاربرد)است،اما اگر بهطور کلی در شعر فارسی وزنی بسیار کمکاربرد و استثنایی باشد، باید همین میزان کاربرد نیز ویژگی سبک شخصی تلقی شود."