چکیده:
آیین هندو از نظر تاریخی، تاکنون با پنج دورۀ دگرگونی روبهرو بوده است که عبارتند از: 1. دورة پیش از تاریخ؛ 2. دورۀ ودهای؛ 3. دورۀ کلاسیک؛ 4. دورۀ میانه؛ 5. دورۀ معاصر یا مدرن. این نوشتار در پی بیان این نکته است که در پی این ادوار پنجگانه که سبب تحولاتی در آیین هندو شده است، نظام خدایان نیز ـ که در بیشتر دورهها، نظامی چندخدایی بوده است ـ دگرگونیهایی پذیرفته است که میتوان آنرا نظام چندخدایی خاصی دانست که ماکس مولر آن را هنوتئیسم نامیده است؛ به این صورت که جایگاه خدایان در این آیین دگرگون شده است.
Historically، Hinduism has experienced five period of change as follows: 1- prehistoric period; 2- Vedic period; 3- classic period; 4- medieval period; and 5-contemporary or modern period. Following these five periods، the systems of gods which have mostly been a polytheistic system and can be considered a particular polytheistic system have changed as well. Max Muller calls it Henotheism، that is، the position of gods has changed in this religion.
خلاصه ماشینی:
"واسوها نیز در براهمنهها، هفت خدا هستند؛ اما در دورة براهمنهها، تمایلی برای یافتن یک قدرت برتر در ورای همة پدیدهها و حتی ورای خدایان ودهای شکل گرفت؛ نشانة این تمایل را در اواخر ریگوده میتوان مشاهده کرد که سرانجام، باور به یک امر غیرشخصی به نام برهمن 337 شکل گرفت.
روشهای نظری آنها بسیار است؛ اما دانشمندان هندو، مکاتب فلسفی را در این شش مکتب محصور کردهاند؛ چون مابین هر یک از آن مکتبها با پنج مکتب دیگر، اختلافی آشکار وجود دارد؛ اما همة آن مکاتب ششگانه، یک وجه اشتراک دارند و آن عبارت است از اینکه فرد هندو باید اعتقاد به ودهها را مبدأ و منتهای ایمان خود بداند؛ از اینرو ودههای چهارگانه، همراه با دو شرح آن (براهمنهها و اوپهنیشدها) رکن اساسی دین و فلسفة هندوها را تشکیل میدهند.
361 برهما که همان برهمن در مقام خالقیت است، یکی از اضلاع تثلیث اولیة خدایان را در آیین هندو تشکیل میداده است؛ گرچه در دوران بعدی، جای خود را به شکتی داده است.
366 در ریگوده، سرودهای متعددی در وصف ویشنو و ذکر عظمت او وجود دارد؛ از جمله میگوید که ویشنو از همان مکانی که خدایان خیر و صلاح آدمیان را رقم زدند، سه گام برداشت و طی دو گام، همة واقعیات زمینی و آسمانی را جامة عمل پوشید و گام سوم او، فوق آسمانها و ورای ادراک و بینش جهان ماده و مافوق سیر حرکت پرندگان است که از این سه گام ویشنو، با عنوان سه گام کیهانی یاد میشود."