چکیده:
روشنفکران به شیوههای گوناگون د رانقلابهای سیاسی و اجتماعی دارای نقش
بودند؛برخی در تولید اندیشه، بعضی در شعلهور کردن انقلاب و پارهای دیگر در رهبری
گروههای سیاسی شرکت داشتند.اندیشههای روشنفکران مذهبی در انقلاب مشروطه ایران در
میان گروههای مبارز راه یافت و به پیروزی انقلاب مشروطه سبب شده است که پژوهشگران
در ارزیابی نقش آنان در انقلاب، نظر یکسان نداشته باشند.در واقع تنوع دیدگاهها و
موضعگیریهای علمای مذهبی نشان دهنده گرایشهای فکری متفاوت آنهاست.این مقاله، با
هدف مقایسه دیدگاههای روشنفکرا مذهبی در انقلاب مشروطه، به مطالعه این گرایشها
میپردازد و نیز ویژگیهای کلی دو گرایش مشروطهخواه و مشروطه مشروعهخواه و آرای
تنی چند از هر گرایش را بررسی میکند.بدین منظور، تفسیرهای علمای مذهبی از مسائل
گوناگون اجتماعی و سیاسی در آستانه انقلاب مشروطه، با یکدیگر مقایسه شده است.
خلاصه ماشینی:
"آنان برعکس موافقان حکومت مطلقه، به عدالت رفع ستم و بیداد و احقاق حقوق علاقه داشتند و مشروطیت را در این جهت، یک راهحل عینی و عملی بالفعل مییافتند تا شاید با شور و مشورت و مجلس عقلانی ملت و حکومت قانون که با سنتهای اسلامی نیز موافقت دارد، گشایشی پدید آید؛در ضمن، آنان نیک میدانستند که مشروطه، مشروعه نخواهد شد؛بلکه در زمان غیبت امام زمان(عج)، با توجه به عدم امکان تحقق حکومتی شرعی، مشروطه جایگزینی کارآمد و مناسب است (فراستخواه، 1377، سرآغاز...
آنان در تأیید حرکت مشروطهخواهی مردم چنین نوشتهاند: و داعیان نیز برحسب وظیفه شرعیه خود و آن مسؤولیت که در پیشگاه عدل الهی به گردن گرفتهایم، تا آخرین نقطه امکان در حفظ مملکت اسلامی و رفع ظلم خائنین از خدا بیخبر و تأسیس اساس شریعت مطهره واعاده حقوق مغضوبه مسلمین خودداری ننموده و در تحقیق آنچه ضروری مذهب است که حکومت مسلمین در عهد غیبت حضرت صاحب الزمان عجل الله فرجه با جمهور مسلمین است، حتی الامکان فروگذار نخواهیم کرد و عموم مسلمین را به تکلیف خود آگاه ساخته و خواهیم ساخت...
اصول حاکم بر دیدگاه مشروطهخواه-که او به دنبال آن بود_به این شرح است: (1)اعتقاد به توانایی اسلام برای حل مسائل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی مسلمانان و ایران و اینکه شریعت تضادی با سیاسیت(مانند اکثریت آراء در مشارکت سیاسی، آزادی، برابری، عدالت و نظام سیاسی مشروطیت)ندارد.
خلاصه و نتیجه در این مقاله رابطه روشنفکران مذهبی و سیاست و نیز نقش آنان در انقلاب مشروطه ایران مطرح و دیدگاههای چند تن از علما درباره حکومت، مشروطیت، دموکراسی، مجلس و پارهای از دیگر مسائل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و رابطه این مسائل با دین و همچنین وجوه افتراق وتشابه اندیشههای آنان بررسی شد."