چکیده:
بر اساس بسیاری از آموزه های شریعت مقدس اسلام، حرکت جوهری انسان پس از مرگ نیز ادامه دارد. ملاصدرا نیز در پاره ای موارد چنان سخن گفته که گویی حرکت روح در عوالم غیرمادی را پذیرفته است. با این وجود، وی غالبا ترک بدن را رهایی از تحول دانسته و مرگ را پایان حرکت نفس اعلام کرده است. به هر حال، جدا از رای نهایی و عقیده شخصی ملاصدرا، از بسیاری عبارات و مبانی حکمت متعالیه می توان استفاده کرد و تصویری عقلی از تداوم حرکت نفس پس از بدن ارائه داد. مقاله حاضر، تلاشی است برای تبیین خردپسند حرکت مزبور در چارچوب مبانی حکمت صدرایی.
خلاصه ماشینی:
33 گفتار سوم: نظر حکمت متعالیه درباره تکامل برزخی باورکردنی نیست که ملّاصدرا، که در سراسر حکمت متعالیه به دنبال نشان دادن توافق و تطابق عقل و نقل و شهود است، در این مسئله از نقل و شهود فاصله بگیرد و در حالی که شرع مقدس مشحون از آموزههایی است که حاکی از حرکت و تکامل نفس پس از مرگاند، با صراحت یا به تلویح با آن مخالفت کرده باشد.
ج) انکار نیاز همه حرکات به هیولا: ملّاصدرا به ظاهر در این زمینه نیز راه را بر آیندگان باز کرده است و اشاراتی گویا و تلویحاتی رهگشا برای رهپویان فلسفه ارائه کرده است؛ زیرا با کمک بعضی از مبانی حکمت متعالیه میتوان معتقد شد که متحرک در بعضی مراحل، بدون نیاز به ماده منفعل، به سیر خود ادامه میدهد.
47 ممکن است کسی مدعی شود که منظور هر دو فیلسوف، بینیازی قوه عقل نظری از بدن، پس از مرگ است؛ یعنی زمانی که نفس از حرکت ایستاده و آرامشی فارغ از زمان یافته است؛ پس نمیتوان اینگونه عبارات را شاهدی بر تحرک بعضی از مراتب نفس بدون نیاز به بدن دانست؛ اما ملّاصدرا، ذیل عبارتِ اسفار، معراج رسولاللّه صلیاللهعلیهوآله و سیر خلیلاللّه را در ملکوت، برای استحاله جوهری بدون نیاز به بدن شاهد میآورد.
بررسی: حتی اگر از عبارات ملّاصدرا نتوان استفاده کرد که بدن اصلی با حفظ قابلیت و استعداد تغییر و تغیر به برزخ منتقل میشود، در کلمات ایشان دلیلی بر استحاله انتقال آن به صورت مزبور نیز دیده نمیشود؛ لذا ترفند مزبور فینفسه محذوری ندارد و نوعی تبیین برای امکان حرکت برزخی به شمار میآید، ولی: اولاً این راه با این مقدار از بیان، بیدلیل است و سخن بیدلیل را نمیتوان پذیرفت.