چکیده:
بزرگ ترین دشمن سعادت و رستگاری آدمی نفس خودبین و هوس مدار اوست. این مرتبه از نفس زمینه را برای راه یابی اخلاق ناپسند به عرصه وجود انسان فراهم می کند؛ اگر آدمی با این مرتبه از نفس مبارزه کند، می تواند خویشتن اصلی خود را پیدا کند و به مرتبه بالاتری نائل آید. از این رو، مجاهده با نفس و کنار زدن هواهای نفسانی موجب به بار نشستن اخلاق و شکوفا شدن آن در وجود آدمی می شود. در عین حال، تنوع و کثرت جلوه های هوا و هوس در انسان مبارزه با آن را دشوار می کند؛ به ویژه به این سبب که هوا دربرابر عقل است، اما از جنس عقل عملی، نه عقل نظری، و هوای نفس مانع پدید آمدن انگیزه هایی است که برای تحریک عقل عملی لازم اند. هوای نفس حتی در عقل نظری هم اختلال ایجاد می کند؛ به طوری که گاه انسان باطل را حق می انگارد یا عملا به شرک روی می آورد. ازآن جا که در منطق قرآن منشا همه گناهان به هواپرستی منتهی می شود و مرجع همه اوصاف رذیله شرک است، هواپرستی در حقیقت شرک ربوبی است. ازاین رو، علمای اخلاق «تخلیه»، خالی کردن نفس از رذایل، را بر «تحلیه»، آراستن نفس به زیورهای اخلاقی، مقدم می دانند و آن را عامل شکوفایی فضایل اخلاقی برمی شمارند.
خلاصه ماشینی:
بنابراین هرگاه انسان راهبری اعمـال و انگیزه های خود را به دست غرایز و هوا و هوس ندهد، نیروهایی مانند شـهوت ، غضـب ، خودخواهی ، و جاه طلبی درُ بعد عمل به بند کشیده می شـوند و راه نفـوذ شـیطان بـه درون انسان بسته می شود و نیروهای دیگری مانند ایمان ، عزم ، اخلاص ، اراده ، تولی ، و تبری ، کـه از شئونات عقل عملی اند، ظهور می کنند (جوادی آملی ، ١٣٧٦: ١٦)؛ چنان کـه مـداومت در ترک هواهای نفسانی موجب رسوخ ایمان در دل و پایداری اعتقادات صـحیح مـی شـود و درصورت استقرار و ثبات این نیروها رهبری نفس عملاً به دست عقل عملی می افتد.
پیامدها و نتایج هواپرستی در نهج البلاغه قرآن کریم مرجع همة اوصاف رذیله را شرک و مبدأ همة اوصاف فاضله را ایمان به خدا و توحید خالص می داند و ازآن جاکه منشأ همة گناهان جلوه های گوناگون هواپرستی ، ازقبیـل غـرور، ریـا، عجـب ، و تکبـر اسـت ، هواپرسـتی درحقیقـت تجلـی شـرک ربـوبی اسـت پژوهش نامة علوی، سال دوم ، شمارة دوم ، پاییز و زمستان ١٣٩٠ (جوادی آملی ، ١٣٨٨: ٢٣٤) و با کنارگذاشتن هواهای نفسانی شرک ازمیان می رود و توحید خالص به مثابه ضامن عقل نظری ظهور می یابد و ایمان ، ضامن عقل عملی مـی شـود.