چکیده:
تمدن اسلامی یکی از چند تمدن اصلی و تاریخ ساز بشر است و نقشه، از جمله
دستاوردهای با ارزش این حوزه ی تمدنی است که تا کنون به گونه ای شایسته، در کانون توجه
محققان ایرانی قرار نگرفته است.
این مقاله با بررسی کرنولوژیک نقشه های جغرافیایی، نقشه نگاران و مکتب های نقشه کشی در
تمدن اسلامی از تولد تا اوج و سپس انحطاط این رشته، با مراجعه به منابع و اطلاعات محدود و
پراکنده ی موجود در این زمینه، به سیر تاریخی و ماهیت علمی نقشه کشی در تمدن اسلامی پرداخته
و ضمن شناسایی تاثیر دستاوردهای اقوام پیشین در نقشه نگاری اسلامی، نشان می دهد که مسلمانان،
چگونه با نوآوری ها و آفرینش های چشمگیرخود، به غنای علمی این حوزه افزودند.
خلاصه ماشینی:
"نقشههای اسلامی:به تصاویری اطلاق میشود که به گمان جغرافیدانان و رسامان مسلمان،در محیط جغرافیایی جهان اسلام،با مختصات و ویژگیهای مخصوص به خود از سدهی 3 ه/9 م در بغداد آغاز شده و تا سدههای 10 و 11 ه16/ و 17 م،تا اقصی نقاط سرزمینهایاسلامی،تداوم یافته است.
در پیوستگی جغرافیا و نقشه نگاری در تمدناسلامی و اهمیت نقشه و تاثیر آن در آثار جغرافیایی باید گفت:بسیاری از کتابهای جغرافیایی،اساسا برای توصیف نقشهها پدید میآمدهاند،به این معنا که؛ابتدا نقشه ترسیم شده،سپس نقشهنگاربه منظور توصیف نقشه یا نقشههای خود،متنی را به نقشه منضم کرده است.
واژهی«خریطه»یا«خارطه»که اکنون میان عرب زبانها برای اشاره به نقشه رواجدارد،عنوانی متاخر-از زمان محمد علی پاشا در مصر-و بر گرفته از کلمهی etraec فرانسویاست{o6o}نخستین نقشهی ترسیم شده توسط مسلمانان،نقشههایی از ماوراء النهر یا دیلم بود که بهدستور حجاج بن یوسف ثقفی،هنگام محاصرهی بخارا در سال 89 ه708/ م تنظیم شد.
در احسن التقاسیم،جهان اسلام به چهارده بخش تقسیم شده استو این جاست که مقدسی در جغرافیای توصیفی،از بلخی فاصله گرفته است و تا اندازهای بهیک جغرافیدان مستقل در تمدن اسلامی تبدیل میشود.
بررسی منابع و اسناد نشان میدهد احتمالا در فاصلهی میان20 صفر 621 ه1224/ م یعنی زمانی که یاقوت حموی معجم البلدان را در مرو مینگاشتتا نقشه حافظ ابرو در هرات(817 ه1414/ م)،نقشهی جغرافیایی دست کم موثری درسرزمینهای شرقی جهان اسلام ترسیم نشده است{o1o}.
در پایان این بخش باید از نقشههای کاتب چلبی یاد کرد که در اصل،مبتنی بر نقشهنگاریجدید اروپایی است{o3o}و از همین جاست که جغرافیای جدید در میان نقشهنگاران و جغرافیشناسانمسلمان نفوذ مییابد و در نهایت،نفوذ نقشهنگاری در عالم اسلام در قرن یازدهم هجری/هفدهم میلادی خاتمه مییابد{o4o}."