چکیده:
روایت مشهور «لا تسبوا الدهر فان الله هو الدهر» که با تفاوت هایی در متن و اختلاف هایی در سند به پیامبر اکرم| نسبت داده شده، مورد تاویل های گوناگون اندیشمندان مسلمان، اعم از متکلمان، حکیمان و عارفان قرار گرفته است. دیدگاه های مطرح درباه این روایت را می توان در سه دسته کلامی، حکمی و عرفانی دسته بندی نمود. دیدگاه کلامی در توضیح این روایت، آن را نوعی بیان مجازی دانسته و با در تقدیر گرفتن الفاظی، آن را بدین گونه معنا می کند که خداوند گرداننده و تدبیرکننده دهر و یا خالق و فاعل حوادثی است که از روی عادت به دهر نسبت داده می شود. عارفان مسلمان «الدهر» را از اسمای خدا دانسته اند و رابطه آن را با الازل، الابد، السرمد و المانع تبیین نموده و نقش آن را در تعین بخشیدن به موجودات و حوادث عالم توضیح داده اند. اما ملاصدرا برای یافتن دیدگاهی جامع تر تلاش نموده است براساس باور به ذومراتب بودن فهم ما از متون دینی، به جمع دو نوع تاویل کلامی و عرفانی بپردازد. همچنین برخی اندیشمندان این روایت را در رد باور دهریه و عده ای آن را تایید بخشی از عقاید آنان دانسته اند. این مقاله ضمن اشاره به سند و متن این روایت، به بررسی تاویل های گوناگون آن و تحلیل مبانی و نتایج آنها می پردازد.
خلاصه ماشینی:
دیدگاه کلامی در توضیح این روایت، آن را نوعی بیان مجازی دانسته و با در تقدیر گرفتن الفاظی، آن را بدینگونه معنا میکند که خداوند گرداننده و تدبیرکننده دهر و یا خالق و فاعل حوادثی است که از روی عادت به دهر نسبت داده میشود.
بدینسان برای سند روایت میتوانیم دو سلسله اصلی درنظر بگیریم: یکی از طرق مختلف با واسطه ابوهریره از پیامبر| نقل شده و در صحیح بخاری، صحیح مسلم و مسند احمد بن حنبل مورد اشاره قرار گرفته است؛ دیگری به ابوقتاده ختم میشود که در مسند احمد بن حنبل ذکر گردیده است.
در این کتاب روایت به شکل «فإن الدهر هو الله» مطرح میشود و دو تأویل برای آن ذکر میگردد: الف) گاهی دهر از اسمای حسنای الهی شمرده شده است.
(همو، 1420: 28 / 254) خلاصه تأویل رازی این است که خدا در این روایت به اسم «دهر» نامیده شده است؛ زیرا دهر حقیقت زمان است و از آن قبلیت و بعدیت فهمیده میشود و زمان، نشانهای آشکار برای اثبات خداوند است.
ابننشوان حمیری (قرن ششم) از معتزله در الحورالعین ضمن بیان عقیده دهریه، میگوید مقصود حدیث این است که خداوند برای آنچه به دهر نسبت میدهید، درباره شما داوری خواهد کرد و شما را مورد مؤاخذه قرار خواهد داد: اما قول النبی|: لا تسبوا الدهر فان الله هو الدهر، فانما یعنی به الذی یقضی علیکم بنا تنسبونه الی الدهر ...
بیشتر مفسران، تأویلی کلامی درباره این روایت ارائه کردهاند که طبق آن، خداوند فاعل حوادث منسوب به دهر است؛ به همین دلیل از بدگویی نسبت به آن نهی شده است.