چکیده:
بادگیرها به عنوان یکی از عناصر مهم در معماری بناهای تاریخی مناطق کویری از جمله شاهکارهای معماری سنتی ایران محسوب می شوند که به عنوان یک سیستم سرمایشی طبیعی و ایستا، تهویه مطبوع را با استفاده از انرژی تجدید پذیر باد فراهم می نماید. معماران سنتی ایران در ساخت و طراحی بادگیر با آگاهی از اصول بنیادی چون ترمودینامیک (نیروی گرما)، آئرودینامیک (جا به جایی هوا)، انتقال حرارت، مقاومت مصالح و آسایش حرارتی انسان سازه ای را ساختند که بدون تردید از جمله شاهکارهای مهندسی معماری سنتی بشمار می رود. این سازه مهم و کارآمد، در طی قرنها در مناطق کویری ایران بدون بهره گیری از انرژی الکتریکی، تهویه ی طبیعی و خنکی را برای بناهای مسکونی و آب انبارها فراهم کردند. نظر به اهمیت سازه بادگیر در معماری سنتی مناطق کویری به ویژه شهرهای خراسان جنوبی که متاسفانه مطالعات و پژوهش های معماری سنتی در آنها کمتر صورت گرفته است نگارندگان مقاله با روش تحقیق میدانی سعی خواهند داشت ضمن معرفی بادگیرهای شاخص بناهای سنتی شهرهای بیرجند، خوسف و خور به بررسی و شناخت کالبدی آن از منظر معماری و شناخت کالبدی بادگیرها و چگونگی تاثیر کالبد بر عملکرد آن ها بپردازد. نتیجه مطالعه بیانگر آن است که بادگیرهای این منطقه از کویر ایران علی رغم بر ویژگی های مشترک با سایر مناطق کویری و گرم و خشک ایران، دارای ویژگی های خاصی از نظر شکل هستند که مهمترین آن بادگیرهایی از نوع یک طرفه و چهار طرفه می باشد که مهمترین دلیل انتخاب و طراحی این نوع بادگیرها در خراسان جنوبی شرایط اقلیمی و جهت وزش باد می باشد.
خلاصه ماشینی:
"مهمترین سؤالات مطرحدر این مقاله عبارتند از: بادگیرهای مناطق مورد مطالعه از نظر گونهشناسی و شکل پلان چگونه است؟ آیا شرایط اقلیمی و جهت وزش باد در مناطق مورد مطالعه،تأثیری در ساختار معماری بادگیرو نحوهی قرارگیری آن در بنا داشته است؟ مهمترین تزیینات بکار رفته در بادگیرهای مناطق مورد مطالعه چیست؟ بادگیرهای مناطق مورد مطالعه بیشتر در چه نوع از بناهای بافت تاریخی ساخته شدهاند؟ 2-واژهشناسی بادگیر برمبنای متون ادبی ایران بادگیر از روزگاران دور در ایرانزمین بکار گرفته شده و از نامهای باستانی و گوناگون آنمانند"واتغر"و"بادهنج"و"باتخان"و"خیشود"و"خیشخان"1برمیآید که پدیدهای تازیه نیست(معماریان،1387 الف:538).
ارتفاع این نوع بادگیرها معمولا زیاد است و میزانارتفاع بادگیر و نوع دهانه هر سمت با اوضاع جوی منطقه ارتباط مستقیم دارد(بهادرینژاد ودهقانی،1387:229) (به تصویر صفحه مراجعه شود) 7-3-بادگیرها از منظر ساختار معماری شناخت سازه معماری بادگیر به صورتهای ذیل میسر میباشد: 7-3-1-برمبنای پلان بادگیر،به سه گروه 1-بادگیر با پلان مربع 2-بادگیر با پلان شش و یاهشتضلعی 3-بادگیر با پلان مستطیل تقسیم میشود(همان:257)؛(شکل 4).
(به تصویر صفحه مراجعه شود) 8-2-1-گونهشناسی برمبنای جهت دریافت باد 8-2-1-1-بادگیر یکطرفه این نوع بادگیر گونه غالب بادگیرهای خوسف بهشمار میرود و معمولا ارتفاع آن نسبت بهسایر بادگیرها کمتر است(تصویر 13)و(شکل 11).
نتایج مطالعات گونهشناسی بادگیرهای خراسان جنوبی برمبنای گونهشناسی استقرار بادگیردر پلان بنا،گونهشناسی برمبنای جهت دریافت باد،گونهشناسی فرم دهانه و گونهشناسی برمبنایپلان بهشرح ذیل میباشد: -براساس مطالعات انجام شده بیش از 90 درصد بادگیرهای مناطق مورد مطالعه به دلیل وزشباد غالب از سمت شمال غرب روبه این سمت دارند و از نوع بادگیرهای یکطرفه میباشند وتنها تعداد معدودی بادگیر چهارطرفه در بیرجند مورد بررسی و شناسایی قرار گرفتند."