چکیده:
تعارض تعقل و تعبد محصول تصوری ناصواب از درک جایگاه عقل در نظام معرفتی دین و بیگانه شدن از معارف خالص وحیانی است. گرچه برخی تعالیم کتاب الهی جنبه تعبدی داشته و از دسترس عقل متعارف بیرون است، لکن تامل در آیات نشان میدهد که این امر به مفهوم گریز از تعقل و خردورزی نیست. هندسه معرفتی سوره حجرات که متضمن آداب و سبک زندگی دینی است، یک هرم چند وجهی است که وجهی از آن به ادب بندگان با حق تعالی، وجهی دیگر به ادب پیروان با رسول خدا| و وجهی به ادب اهل ایمان بایکدیگر نظر دارد، آنچه در راس این هرم میدرخشد خردپذیری گزارههای آن و سوق دادن مخاطبان به تعقل در جریان تعبد است. این مقاله با تاملی در مفردات، مضامین و سیاق سوره، در کنار اسلوب بیان نشان میدهد که چگونه این آیات، از سویی دارای گزارههای خردپذیر است و از سوی دیگر خرد انسانی را در دستیابی به حقایق، مدد و در جهت شکوفایی آن بسترسازی میکند. تعلیل احکام، تشبیه محسوس، وضع احکام اعتباری، تغییر خطاب، و مرزبندی مفهومی شیوههای این بسترسازی است
خلاصه ماشینی:
هندسه معرفتی سوره مبارکه حجرات که حاکی از یک نوع سبک زندگی است، یک هرم چند وجهی است که وجهی از آن به ادب بندگان با رسول خدا| (آیات 8 ـ 1) وجهی دیگر به ادب اهل ایمان با یکدیگر (13 ـ 9) و وجهی به ادب عبد با معبود (18 ـ 14) نظر دارد، از آنجایی که التزام به ادب حاصل نور وحی و چشم تعقل و خردورزی است همچنانکه امام علی× میفرماید: «الدین و الأدب نتیجة العقل» (آمدی، بیتا: ح 1693)، آنچه در رأس این هرم میدرخشد، مخاطب قرار دادن عقل بشر در تمامی سطوح آن و سوق دادن آن به خردورزی به منظور التزام به ادب و تقویت باور دینی است.
این شیوه برخورد با احکام الهی نشان دهنده آن است که این قوانین در عین ماورایی بودن، جزو اسراری که به کلی مافوق سطح اندیشه بشر باشد، شمرده نمیشوند؛ چراکه قرآن خود فلسفه برخی از این احکام را بیان کرده و بدین وسیله عقل بشری را به تفکر درباره آنها فراخوانده است (شریفی، 1379: 100) به عنوان مثال فرازهایی از سوره که به ادب معاشرت میان مؤمنین اختصاص داشته و رسالت تحقق نظام طیب و صالح را بر عهده دارد، از سویی همه رفتارهایی را که منجر به ابطال هویت و شخصیت اجتماعی افراد میگردد، نهی میکند و از سوی دیگر سعی در تبیین برخی حکمتهای آن دارد.