چکیده:
آنچه تاکنون در حوزه مطالعات تاریخ اسالم و حوادث دوران حکومت امیرالمومنین(ع) مطرح شده، بیشتر تبیین تاریخی حوادث بوده که موجب شده است بسیاری از جوانب فرهنگی و اجتماعی آنها مغفول مانده و تنها به گزارش شرح حال از روند وقایع اکتفا شود. به نظر میرسد آنچه امروزه میتواند راهگشای فهم بسیاری از وقایع آن دوران باشد، تبیین دیدگاهها و مبانی نظری آن حضرت(ع) از خالل کالم و گفتار ایشان است؛ زیرا زبان آدمی، معرف شخصیت اوست و بهواسطۀ فهم گفتمان هر شخص و چینش منطقی کلمات او در کنار همدیگر و تحلیل محتوای آنهاست که میتوان به درکی جامع از دیدگاههای آن فرد دست یافت و همچنین، با نگاهی کلی به منطق حاکم بر مجموعۀ باقیمانده از کلمات ایشان و تحلیل محتوای آنها، امکان بازسازی یک سامانه کامل و تصویرپردازی از نگاه آن حضرت(ع) به وجود میآید. به عبارت دیگر، با تأملی دقیق و چینش منطقی کلمات و جمالت، سخنان یا نوشتههای افراد و تحلیل محتوای کیفی آنها میتوان تا اندازة زیادی به اعماق اندیشههای آنان آگاهی یافت. این مقاله بهدنبال این است که با بررسی مضامین نامههای مبادلهشده بین حضرت علی(ع) و معاویه در دوران کوتاه حکومت حضرت(ع) به روش تحلیل محتوا، به نگاهی جامع در مورد مبانی سیاسی، فکری، عقیدتی و اخالقی معاویه از نگاه حضرت علی(ع) دست پیدا کنیم.
خلاصه ماشینی:
" 138 دین و ارتباطات، سال شانزدهم، شمارة اول و دوم (پیاپی35 و 35)، بهار-تابستان و پاییز-زمستان 1158 در این رابطه باید گفت که با پیشفرض قرار دادن اینکه حضرت علی(ع) از جمله فصحا و ادبای عصر خود بوده و کلمات ایشان بهترین مدعا بر این مطلب است، لذا از اطاله کالم و زیادهگویی پرهیز کرده و با کلماتی مختصر و کوتاه و درعینحال، بلیغ، دریایی از معانی را برای مخاطب خود گشودهاند؛ چنانکه خود حضرت(ع) نیز در یکی از نامههای خود به معاویه اشاره میکنند: «فإن فی القول سعة ولن یعذر مثلک فیما طمح إلیه الرجال» (ابن قتیبه، 3326، ج6، ص636)؛ در سخن من چنان آزاداندیشی است که مردانی همانند تو توانایی رسیدن به آن را ندارند و تو توانایی مجادله کالمی با فصیحی همچون من را نداری.
به همین منظور در این قسمت از مباحث بهدنبال این هستیم که با تحلیلی کیفی از آنچه تاکنون بهصورت کمی انجام شده است، به این سؤاالت پاسخ داده شود که حضرت ریشهها و علل اصلی وقوع این اختالف و حادثه را در چه عواملی میدانسته و شخصیت معاویه را بهعنوان قطب فکری مخالفان حکومت چگونه توصیف و تحلیل کردهاند؟ براساس آنچه به نظر میرسد حضرت امیر(ع)، ریشههای اصلی شکلگیری جنگ صفین را که در حقیقت ناشی از مخالفت معاویه با حضرت علی(ع) است، سه عامل اساسی میدانند که بهترتیب عبارتاند از: اعتقادات نادرست و عدم ایمان واقعی معاویه به خداوند، پیامبر(ص) و اهل بیت(ع)؛ حکومتخواهی؛ و طمع و دنیاپرستی معاویه؛ که موجب شده با اهل بیت پیامبر(ص) و مقام ایشان به حسادت برخیزد و تمام تالش خود را برای ابقای در حکومت شام و در دست داشتن اموال بیتالمال مسلمین داشته باشد."