چکیده:
گرایش به آب و نوازش و ستایش آن و حتی به نوعی بازی با آب در دورههای مختلف به شکلهایگوناگون وجود داشته است، اما این امر در دوره صفویه با ساختن بناها، کاخها و باغهای باشکوه بسیارچشمگیر میشود. به ویژه جویها و فوارههای موجود در کاخها و باغهای این دوره میتواند علاقهپادشاهان صفوی و مردم این دوره را به آب و چشماندازهای آن به خوبی نمایان سازد. چشمه عمارتهای مختلفی از عهد صفویه برای ما به یادگار مانده است که برخی از آنها از نظر فنون علمی بسیارجالب توجه هستند. اغلب واژه چشمه عمارت، به بنایی که روی آب ساخته شده باشد اطلاق می شود. در حالی که معنای واقعی چشمه عمارت، بنایی است که در جوشش و جریان آب نقش داشته باشد. در میانبناهای مختلفی که به نام چشمه عمارت در ایران و کشورهای دیگر ساخته شده، چشمه عمارتعباسآباد بهشهر را میتوان چشمه عمارت واقعی دانست؛ چرا که این بنا در زیر آب قرار گرفته و در جوشش، جریان و فوران آب نقش اساسی داشته است. این بنا به همراه ملحقات خود همچون سد، اسکله، تنبوشه ها و بنای آلاچیق طبقه دوم آن در کنترل آب دریاچه، هدایت آب و ایجاد دهها فوارهدر نقاط مختلف باغ و مجموعه عباسآباد که تعداد آنها بنا بر گفتة جهانگردان به پانصد عدد میرسید، نقش تعیینکنندهای داشته است. ساخت این بنا به همراه ملحقات دیگر بیتردید به منظور دستیابی به یک هدف مشترک بوده، اما کارکرد شگفتآور آن که در جهان بینظیر است، نشاندهندة اندیشه و توانمندی دانشمندان ایرانیعهد صفوی است. در مقاله حاضر ویژگیهای این بنا، بخشهای مختلف آن و چگونگی کارکرد چشمة عمارتعباسآباد، بر اساس تحقیقات و کاوشهای میدانی که اینجانب در سال 1352در اینمجموعه به انجام رسانده ام، تدوین گشته است.
خلاصه ماشینی:
"لیکن تنها بنایی که نقش اصلی آن مانند چشمة جوشان بوده چشمه عمارت عباسآباد است که گردش و جریان آب را در این مکان به وجود می آورد، زیرا بنایعظیمی بوده که بایستی درون دریاچهایکه به همین منظور ساخته شده بود، غرق میگردید تا گردش و کنترل آب را عهدهدار باشد.
طراحان و سازندگان بنای چشمه عمارت در زمان صفوی با آگاهی کامل و با ابتکار به احداث سدی در مکانی مناسب که قبلا نقشه آن تنظیم و ترسیم گردیده بود دست زدند، این مکان به صورت دره ای بود که تمام بارندگیهای فصلی هم به آن راه یافته در پشت سد جمع شده و دریاچه ای مصنوعی ایجاد می نمود، سپس با نصب کانالی سرپوشیده از ارتفاعات جنوبی به مرکز دریاچه که محل مسیر و جریان آن درست در زیر پایه ستون مرکزی بنا قرار گرفته آب را به وسیله تنبوشه های متعدد به این مکان هدایت کرده اند سپس در فاصله بین دو تپه با ایجاد یک سکوی برجسته در حدود یک متر به صورت شالوده، پایه یک واحد ساختمانی را با نقشه ای حسابشده با استخوانبندی سفالهای مجوف، متنوع و مختلفالاندازه برای جهش و بالاآوردن آب طراحی نمودهاند و به همینمنظور تمام محاسبات بنا را از جهت طول و عرض و ارتفاع برای غرقشدن در آب پیشبینی نموده و در بالای آن هم اقدام به ساخت یک طبقه چشم انداز و مکان بزم کرده اند."