چکیده:
باغ صاحب آباد تبریز یکی از مهمترین ابنیه معماری دوره آق قویونلوها(908-780 ه.ق.) است. مجموعه باغ و میدان صاحبآباد در یک دوره مشخص و با طرحی از پیش اندیشیده شده، با توجه به شرایط خاص اجتماعی- سیاسی شکل گرفته است. تطبیق منابع به جایمانده اعم از یادداشتهای روزانه جهانگردان و کروکیهای ترسیم شده با قدیمیترین نقشه موجود شهر تبریز (نقشه مطرقچی، 944 ه.ق.) وبا بررسی نقشه بازسازی شده مجموعه، بیانگر این است که به احتمال زیاد این مجموعه اولین نمونه توسعه شهری در ایران به صورت غیر ارگانیک است.
خلاصه ماشینی:
"جهانگرد در توصیفات خود از عمارت سردر مینویسد: "در دیگری که در سمت مشرق است، در میدانی بزرگ قرار دارد و به باغ باز میشود این در درگاهی آجری به شکل اتاق دارد که ارتفاعش سه یارد (حدودا 74/2 متر) و پهنایش دو یارد (حدودا 83/1 متر) است...
با توجه به توصیفات جهانگرد به نظر میرسد برای حفظ محرمیت و متمایز ساختن حریماندرونی از سایر بخشهای باغ، اندرونی را طوری طراحی کرده بودند که از سایر بخشها متمایز و محفوظ گردد (←ص 417) تصویر 3) بررسی تطبیقی اسناد همانگونه که قبلا متذکر شدیم، تنها سند معتبر ترسیم شده شهر تبریز از دوران آق قویونلوها نقشه ترسیم شده شهر در کتاب «بیان منازل» نصوح مطراق چی است.
با بررسی نقشه مطراقچی و به خصوص کروکی تهیه شده شهر تبریز توسط شاردن (تصویر4)، مجموعه باغ صاحب آباد مشرف به میدان قرار دارد و ابنیه معماری همچون بنای هشت بهشت، حرم خانه، سردرهای باغ (به خصوص سردر شرقی رو به میدان) و آبنمای بزرگ داخل مجموعه قابل شناسایی است.
بناهایی مانند کاخ هشت بهشت، نشان از نقش حکومتی مجموعه دارد و از سویی دیگر وجود مسجد حسن پادشاه، مسجد شاه طهماسب، باغ و مدرسه نصریه موقعیت مذهب را به عنوان حلقه واسطه بین مردم و حکومت نشان میدهد و از طرفی وجود سایر فضاهای شهری از جمله بیمارستان، میدان چوگان نیز بر مرکزیت مجموعه در شهر صحه میگذارد (بانی مسعود، 1378).
با توجه به موارد ذکر شده توسط جهانگرد ونیزی و نقشه مطراقچی به نظر میرسد که مجموعه میدان و باغ صاحبآباد با طرحی از پیش تعیین شده طراحی شده، عمارت هشت بهشت جزء ابنیه چهار صفهای با نقشه مربع یا هشت ضلعی است."