چکیده:
مطالعه الگوی نبوی و شیوه اصلاح ساختار شهرهای قبل از اسلام به ویژه مدینه و شکل گیری نخستین شهرهای اسلامی، برای تحقق ارزش های اسلامی در شهرسازی جدید اهمیت زیادی دارد. این تحقیق به روش تفسیر تاریخی و استدلالی به بررسی شواهد مربوط به این تحولات می پردازد و تلاش می کند از شیوه مکانیابی مساجد توسط پیامبر در مدینه الگوبرداری نماید. براساس یافته های این پژوهش، ساختار مدینه قبل از اسلام، ساختار باغ محله ای با محله های پراکنده می باشد. ساختار قبیله ای شهر به واسطه پراکندگی منابع آب و پوشش گیاهی، تقویت شده و تغییرات کالبدی نیز همزمان با تغییرات فرهنگی، سیری از کثرت به وحدت دارد. اگرچه این وحدت به تنوع قومی عنایت خاص داشته و منکر قبایل گوناگون نیست. عامل ایجاد چنین توازنی بین قومیت گرایی و وحدت گرایی را می توان نوع و جایگاه مساجد دانست. مساجد محلی و مسجد جامع، به صورت سامانه ای هماهنگ با اولویت دادن به وحدت، به وجود طوایف گوناگون اصالت می بخشد. پیامبر(ص) مکانیابی محل سکونت و مسجد را به راهنمایی الهی و توقف شترشان موکول کردند. این مکان حاشیه ای، در انتهای یکی از انشعابات بازار بود که دسترسی مناسبی از تمام نقاط شهر به مسجد را فراهم می آورد. مراکز متعدد قبیله ای به تدریج به مرکز شهر با محوریت مسجد منتقل گردید. مساجد محلی نیز در موقعیت های خاص احداث و بعدها مرکز محله با محوریت مسجد ایجاد شد. «مسجد النبی» از نظر کالبدی نقش شاخصی در شهر نداشته ولی از نظر عملکردی بسیار نقش مهمی دارد و کاربری های خاص اجتماعی که به قداست مسجد لطمه می زند در محلی به نام بلاط درمیدانگاهی مقابل مسجد انجام می شده است
خلاصه ماشینی:
1. معرفی عوامل شکلدهنده به شهر مدینه و تأثیر آن در مکانیابی مسجد عوامل محیطی، فرهنگی و اجتماعی را میتوان به عنوان عوامل موجود پیش از اسلام علاوه بر مبانی اسلامی شامل قرآن و حدیث و سنت عملی پیامبر (ص) مؤثر دانست.
از آنجا که ارتفاعات یادشده در اطراف این منطقه قرار داشت، تمام ساکنان آن اهالی شهر مدینه یا منطقه یثرب خوانده میشدند و پس از ورود اسلام به صورت زندگی مستقل قبیلهای با هویت کلی مشترک به واسطه ویژگیهای جغرافیایی منطقه آمیخته شده بود.
معیارهای مکانیابی مسجدالنبی (مسجد جامع) در شهر مدینه محلهای که پیامبر (ص) در آن سکونت یافتند در منطقه میانی شهر مدینه و بین حره واقم و حره وبره قرار داشت و ساکنان این محل به نام بنی نجار منسوب به خزرج بوده و از طرف مادری با پیامبر (ص) نسبت داشتند [امین، 1390: 150].
معیارهای مکان یابی مساجد محلی در شهر مدینه به تصویر صفحه مراجعه شود با بررسی نقشههای اولیه شهر مدینه میتوان از لحاظ مکانیابی به سه گونه مسجد محلی اشاره نمود که آنها عبارت است از مساجد واقع در کنار زیستگاههای جمعی (اطمها)، مساجد واقع در کنار اماکن مهم عمومی (چاهها) و مساجد واقع در مکانهای خاص محلی (ملک افراد معتبر محله).
از مقایسه نقشههای اولیه مربوط به مکان مساجد دیگر نظیر مسجد فضیح، بنوظفر و الاجابه با نقشههای پس از گسترش اسلام آن مساجد نیز میتوان چنین استنباط کرد که این مساجد ابتدا در کنار معیارهای پیشینهای ساخت مساجد محلی و نسبتاً با فاصله از خانه ساکنان هر طایفه بنا گشته و پس از مدتی بافت شهری به مرکزیت آنها شکل گرفته است.