چکیده:
بین شهر و منطقه پیرامون آن پیوندهایی ناگسستنی برقرار و شکل این روابط مختلف و گوناگون است. مجموعه این روابط، حوزه نفوذی را تشکیل داده که به صورتهای گوناگون روابط بین شهر و نقاط پیرامون را تعیین میکند. این روابط یکسان نبوده، از شدت و تراکم واحدی برخوردار نیستند؛ بلکه به شرایط جمعیتی، جغرافیایی و نقش شهر در ساختار فضایی منطقه بستگی دارند. در شبکه شهری استان آذربایجان شرقی نیز فرض بر آن است که سکونتگاههای شهری تحت تاثیر همین شرایط از حوزه نفوذ متفاوتی برخوردارند. مقاله با روش توصیفی-تحلیلی تحقیق شده و جمعآوری اطلاعات از طریق مطالعات کتابخانهای، مراجعه به آمارنامهها و نقشهها بوده است. در همین راستا، سعی شده است تا با تکیه بر روشهای کمی، آماری( قانون جاذبه) و جغرافیایی(تحلیل جریانها)، حوزه نفوذ شهرهای استان آذربایجان شرقی بررسی گردد. نتایج حاصل از این بررسی در سطح فرامنطقهای؛ بین مراکز استانهای همجوار با تبریز، نشان دهندة آن است که حوزه نفوذ شهر تبریز به غیر از شهر ارومیه تا نزدیکی مراکز شهری دیگر(اردبیل، زنجان و سنندج) پیش رفته، به آن شهرها اجازة گسترش و ارائه خدمات به حوزه نفوذ خود را نمیدهد. در سطح درون منطقهای؛ از پنج شهر بالای پنجاه هزار نفری استان مرند و بناب تا حدی حوزه نفوذ خود را وسعت بخشیدهاند و حوزه نفوذ شهرهای مراغه، میانه و اهر به نفع تبریز بوده و در پنجاه و یک شهر دیگر استان، با جمعیت کمتر از پنجاه هزار نفر، حوزه نفوذ به نفع تبریز و به زیان آنهاست. همچنین، توجه به خطوط هم پتانسیل در شهرهای استان، نشان میدهد که شهرهای تبریز، مراغه، بناب، مرند، میانه، اهر و سراب دارای پتانسیل بالا و ضریب جاذبه بیشتری نسبت به شهرهای دیگر استان هستند. در روش تحلیل جریانها نیز همان نتیجه به دست آمد؛ چنان که حوزه نفوذ تبریز کل منطقه را تحت تاثیر خود دارد و شهرهای ناحیهای استان (مراغه، مرند، میانه، اهر و بناب) نیز برای خود حوزه نفوذی گستراندهاند. در کل، میتوان گفت که حوزه نفوذ نظری و تجربی نتیجه ای یکسان به دست میدهند.
خلاصه ماشینی:
"هر کانون شهری با حوزه پیرامونی خود ارتباط دارد و مطالعه شهر و حوزه نفوذ آن به سطح بندی منطقی شهرها میانجامد که شناخت آن از اهمیت بسیار برخودار است، در برنامهریزی ناحیهای شهرها به عنوان وزنههای اصلی نواحی نقش اساسی در ایجاد تعادل ناحیهای دارند و نقش شهرهای میانه اندام در توسعه یکپارچه ناحیهای چشمگیر است.
3- مرحله سوم: برای تعیین حوزه نفوذ شهرها با استفاده از روش جغرافیایی( تحلیل جریانها) که در این روش گستره نفوذ بستگی به شدت جریانها و ارتباطات اقتصادی، اجتماعی و الکترونیکی دارد، تعداد مکالمات تلفنی بین مراکز شهری استان آذربایجانشرقی استفاده میشود.
از آنجا که شهر تبریز تنها شهر میلیونی در شمال غرب کشور است و به واسطه سابقه تاریخی و موقعیت جغرافیایی نقش مهمی را در مسائل اقتصادی- اجتماعی منطقه ایفا میکند، به بررسی حوزه نفوذ این شهر در سطح فرامنطقهای و درون منطقهای با استفاده از روش پیشنهادی رایلی پرداخته میشود.
با بررسی حوزه نفوذ تبریز درسطح فرامنطقهای و منطقهای نشان میدهد که شهر تبریز نه تنها شبکه شهری استان را تحت تأثیر خود قرار داده است و شهرهای بزرگ دیگر استان نقش ضعیفی در شبکه شهری استان بر عهده دارند، بلکه مراکز استانهای همجوار نیز از این وضعیت مستثنا نیستند(پورمحمد، 1387: 86-85).
نتیجه این پژوهش با توجه به موضوع آن، کنش متقابل حوزه نفوذ تبریز بامراکز استانهای همجوار (اردبیل، ارومیه، زنجان و سنندج) و دیگر شهرهای استان به روش کمی (مدل جاذبه) وروش جغرافیایی (تحلیل جریانها) بررسی شد."