چکیده:
محور بنیـادین این پژوهش بر یافته های به دست آمده از مطالعات میدانی و بررسی های آزمایشگاهی است. این بررسی ها به منظور شبیه سازی نمونه های مطالعه شده است. لذا بخش عمده ای از مطالب ارایه شده، جزییاتی است که تاکنون در هیچ یک از منابع مکتوب، اعم از فارسی یا غیر فارسی وجود ندارد. در میان تزیینات معماری دوران اسلامی ایران، تزیینات گچی از آثار شاخص و قابل توجه هستند. در بین انواع این تزیینات، آرایشی یگانه متعلق به عصر صفویه شناسایی شده که به معرق گچی معروف است. با توجه به مطالعات تاریخی انجام شده بر روی اغلب نمونه های شناسایی شده، به نظر می رسد که این شیوه قبل از مکتب هنری اصفهان (995-1053ق) رونق داشته است. معرق های گچی از لحاظ فنی به دو نوع قابل تقسیم است: نوع اول که مهمترین شیوه را دربرمی گیرد، معرق نقری یا تخمه گذاری است. نوع دوم معرق لایه ای یا تخمه درآوری نامیده می شود. اساس کار در هر دو شیوه استفاده از اندودهای گچ رنگی است. این اندود از آمیختن رنگدانه های معدنی با گچ تهیه می شود. در این مقاله به تحلیل واژه های تخصصی و رایج پرداخته شده است. به علاوه، با توجه به ویژگی های فنی، نامگذاری جدید برای هر نوع ارایه شده است. همچنین فنون، مراحل مختلف اجرا و مواد و مصالح مورد استفاده در تزیینات تخمه گذاری شرح داده شده است. در بخشی به معرفی آثار تاریخی مزین به معرق گچی پرداخته ایم. در انتها نیز در مورد ویژگی های ممتاز و نیز محدودیت های این شیوه بحث شده است.
During the Islamic era Iranian artists tried to obtain a high level of embellishment in architectural elements with the stucco by their knowledge of technology in gypsum & its properties. Gypsum mosaic is a unique kind of architectural decoration which has recognized only during a short period of time in Safavid dynasty. According to a technical view, gypsum mosaics can be divided in two main groups. The first and more important one is carved gypsum mosaic or "tokhmeh gozari". The other one is multiple layer gypsum mosaic or "tokhmeh daravari". The creators of these decorations, in the both methods, used a mixture of gypsum powder and mineral pigments to prepare colored plasters were needed in their artistic design.
This paper, based on results of technical & experimental studies, will explain the terminology, the different steps of production, as well as the advantages and also limitations of carved gypsum mosaics or tokhmeh gozari. It will also introduce the historical buildings which have adorned with this kind of decoration. At the end of the article a new question will be made: that according to its hypothesis the general aspect of the next researches in the field of the gypsum mosaic decorations could be presented?
Architectural decoration, Safavid dynasty, tokhmeh gozari, gypsum, mosaic
خلاصه ماشینی:
موارد بهره گیری از گچ در ایران باستان ، به ویژه در نمونههایی چون آثار عیلامی هفت تپه خوزستان (نگهبان، 1372: 74)؛ سطوح رنگین تپه باباجان (فرید، 1374: 17)؛ آثار یافته شده از تپه گوران (مکی نژاد، 1387: 133)؛ همچنین نمونههای به جای مانده دوران هخامنشی (پرادا و دیگران، 1383: 125، تیلیت، 1372: 292، نگهبان، 1372: 113، Schmidt, 1939: 53)، علاوه بر کاربرد محافظت از دیوارها و اجزای معماری در برابر شرایط محیطی، از نظر جنبه های تزیینی نیز قابل بررسی است، اما دوران اشکانی و ساسانی است که به عنوان عصرتکامل و روشمند شدن تزیینات گچی در آرایش معماری پیش از اسلام شناخته شده است؛ دورانی که تا قرون متمادی بر زینت کاری ابنیه اسلامی نیز تاثیرگذار بود.
ابوالفضل فراهانی در شرح تزیینات معماری مسجد جامع ساوه واژه تخمه گذاری را به کار برده، در توضیح آن مینویسد: «تخمه گذاری شیوه ای از گچبری است که به جای استفاده از رنگ بر روی گچ هنرمند طرح را گچبری نموده، سپس رنگهای دلخواه خود را که با گچ و سایر مواد مورد نیاز مخلوط کرده، در نقش جای میدهد» (فراهانی، 1380: 89).
شایان ذکر است که اطلاق واژه نقریبه این نوع تزیینات توسط نگارنده، با توجه به شیوه اجرای آن که شامل نقرکردن نقوش برای ایجاد حفرهای مناسب که در مراحل بعد با گچ رنگی پر میشود، انجام گرفته است.
اطلاق واژه لایهای به نوع دوم این تزیینات نیز توسط نگارنده، و با توجه به شیوه اجرای آن که شامل قرار دادن لایه های مختلف گچ رنگی بر روی یکدیگر است، انجام گرفته است.