چکیده:
استکمال نفس از دیدگاه دین و فلسفه امری پذیرفته شده است. آنچه در این میان بحثانگیز است، چگونگی استکمال نفس مجرد است. در فلسفه، علم و عمل را از عوامل استکمال نفس میشمارند؛ اما پرسش این است که این دو چگونه به استکمال نفس میانجامند. افزون بر این آیا استکمال نفس پس از مرگ نیز ادامه مییابد؟ و اگر آری چگونه؟ این مقاله در پی تبیین فرایند استکمال نفس از دیدگاه ملاصدرا و پاسخ به پرسشهای پیشگفته است. در این مقاله برای پاسخ به این پرسشها ربط و نسبت صور معقول با نفس و نیز کیفیت ارتباط نفس با عقل فعال بررسی شده است. ملاصدرا در نحوه استکمال نفوس پس از مرگ، چگونگی استکمال اقسام نفوس را بررسی کرده است
خلاصه ماشینی:
"بنابراین ملاصدرا نقش علم و عمل، هر دو را در سعادت و شقاوت انسان می پذیرد، ولی تأکید میکند که شرافت و سعادت حقیقی تنها از جهت جزء نظری برای نفس حاصل میشود، چراکه اصل ذات انسان همین جزء است؛ اما آنچه به حسب جزء عملی حاصل میشود، چیزی جز سلامت از محنت و بلا، و طهارت از ناپاکی و برطرف شدن رذایل و نیز رهایی از عقوبت و عذاب دردناک نیست و صرف این امور، موجب شرف حقیقی و ابتهاج عقلی نیست؛ هرچند برای آنها که اهل سلامتاند، مانند زاهدان و صالحان، موجب گونهای سعادت متناسب با ایشان میشود (همان، ص 131).
به عقیده وی حصول علم برای نفس، همانند حصول صورتهای جسمانی منطبع در ماده است که ذات ماده تبدل مییابد و به واسطه آنها استکمال پیدا میکند، و همانگونه که ماده جز به واسطه صور دارای فعلیت و شیئیت معینی نیست، و همانگونه که لحوق صور به ماده از باب لحوق موجودی به موجود دیگر نیست، بلکه ذات ماده از مرتبه نقص به کمال متحول میشود، حصول صورتهای عقلی، نفس را از مرتبه عقل بالقوه به مرتبه عقل بالفعل میرساند و لحوق صور عقلی به نفس نیز از قبیل لحوق موجودی به موجود دیگر، نظیر عرض به جوهر نیست؛ زیرا این نوع لحوق در تکامل ذات موضوع جوهری تأثیری ندارد و تنها چیزی زاید بر ذات آن افزوده میشود."