چکیده:
افزایش جمعیت تهران در زمان ناصرالدینشاه و علاقه شاه و اعیان و اشراف سبب ساخت تکیه دولت در سال ۱۲۸۴ هـ .ق. شد. با توجه به توصیفات سیاحان اروپایی و مورخان ایرانی، تکیه دولت دارای معماری خاص دوره قاجار و ساختمانی مدوّر با چهار طبقه بود که طبق روشهای مهندسی تکایای ایرانی ساخته شده و با انواع و اقسام وسایل، تزئین و آماده تعزیهداری بود. تکیه دولت در رشد و اعتلای تعزیه و شبیهخوانی در دوره قاجار نقش مهمی داشت. تعزیههای انجام شده در آن زیر نظر ارگ سلطنتی و دربار بود و تعزیهگردان آن، معینالبکا و ناظمالبکا خوانده میشد. برنامههای تعزیهها در اعلانهایی روی دیوار زده میشد و شیوه تعزیهخوانی با مراسم و تشریفات خاصی همراه بود. اوج تعزیه دوره قاجار تا مرگ ناصرالدینشاه بود و پس از مرگ وی، جانشینانش به دلیل شرایط جامعه و حوادث مشروطه، نتوانستند مانند ناصرالدینشاه در تکیه دولت تعزیهداری کنند. تعزیه از این زمان رو به افول و تنزل نهاد. امروزه از تکیه دولت چیزی به جز اسناد و مدارک و مقداری عکس و یک نقاشی اثر کمالالملک، باقی نمانده است.
خلاصه ماشینی:
علل و تاریخ ساخت بنا جمشید ملکپور در مورد علت ساخته شدن تکیه دولت مینویسد: «در مورد تکایا نیز باید گفت که تا حوالی سال ۱۲۸۵ هجری قمری، نزدیک به ۵۰ تکیه در تهران وجود داشت که معتبرترین آنها، تکیۀ «حاج میرزاآقاسی» یا تکیۀ «عباسآباد» بود اما چون تعزیه با استقبال مردم مواجه میشود و دیگر جا به اندازۀ کافی در تکیههای مذکور پیدا نمیشود، لذا ناصرالدینشاه دستور بنای تکیۀ دولت را جنب عمارت شمسالعماره میدهد (ملکپور، ۱۳۶۶: ۶۴).
مادام کارلا سرنا۱، جعفر شهری باف و ژان کالمار۲ معتقدند که ناصرالدینشاه پس از اولین سفر به فرنگ در سال ۱۲۹۰ ق، و دیدن تئاترهای نمایشی آن دیار، مصمم شد که به معیرالممالک دستور دهد که تکیۀ دولت را با اقتباس از معماری ساختمان کنسرت «آلبرت هال»۳ بسازند (نک: سرنا، ۱۳۶۲، ۱۶۱ تا ۱۷۹؛ شهری باف، تاریخ اجتماعی...
گروهی دیگر از محققان چون بهرام بیضایی، جمشید ملکپور، عنایتاله شهیدی و اعتمادالسلطنه معتقدند که ساختمان تکیۀ دولت براساس طرح میدانها و برخی کاروانسراها و تکایا طراحی و ساخته شده بود.
ناصرالدینشاه پس از قتل امیرکبیر و تصرف اموال وی، در قسمتی از عمارت مسکونی میرزاتقیخان که سمت جنوبی «کاخ گلستان» داشت و در جوار آن نیز گرمابهای بود که گاهی به عنوان مجلس از آن استفاده میشد، تکیۀ دولت را بنا کرد (ملکپور، ۱۳۶۶: ۶۵).
او دربارۀ تکیۀ دولت نوشته است: «چون از کالسکه پیاده شدیم، بنای بزرگ مدوری را مانند «آمفی تئاتر ورونا»۵ دیدیم که تماما از آجر و بهطور محکمی ساخته شده بود...