خلاصة:
موبــدان درجامعــۀ طبقاتــی ساســانیان از جایــگاه رفیعــی برخــوردار بودنــد؛ ولـی بـا ورود اسـلام و کـم رنـگ شـدن تدریجـی دیـن زرتشـت در ایـران ، سرنوشـت آنـان دسـتخوش تغییرشـد. دانسـتن ایـن نکتـه اساسـی کـه ایـن تغییـر، چـه تأثیـری در نقـش آنـان در عرصه هــای مختلــف دینــی - علمــی ، و سیاســی - اجتماعــی داشــت ، ذهــن را بــه تکاپــو وامــی دارد. بــا مراجعــه بــه منابــع انــدک باقی مانــده از آغــاز فتــوح ، تــا حــدی روشــن می شـود کـه جایـگاه سیاسـی موبـدان از همـان آغـاز، بـه طـور جـدی دچـار آسـیب شـد، ولــی آنــان تــا حــدود ســه ســده هم چنــان مرجــع دینــی مــردم بودنــد و تــا حــدی پایــگاه اجتماعــی خــود را حفــظ کــرده بودنــد. در دورة امویــان ، مســلمانان اصــراری بــر تغییــر دیــن ایرانیــان نداشــتند؛ از ایــن روی آتشــکده ها برپــا بــود و موبــدان پاســخگوی ســؤالات شــرعی بهدینــان بودنــد؛ امــا بــا روی کار آمــدن عباســیان ، بــه تدریــج آتشــکده ها بــه مســاجد تبدیــل شــد و موبــدان پایگاه هــای خــود را از دســت دادنــد. البتــه بــه دلیــل نزدیکــی خلفــای عباســی بــه ایرانیــان و واگـذاری مناصـب بـالا بـه نومسـلمانان ایرانـی ، و نیـز بـه دلیـل وجـود فضـای تسـاهل بـه ویـژه در دورة نخسـت عباسـی ، موبـدان مجـال یافتنـد تـا خـود را بـه بـزرگان حکومـت و خلفایـی چـون مأمـون ، معتصـم و متـوکل نزدیـک سـازند. در ایـن میـان ، حفـظ شـعایر دینـی و میـراث فرهنگـی ایرانیـان نیـز برعهـدة آنـان بـود. مورخـان و دانشـمندان مسـلمانی چـون مســعودی (٣٤٥ق )، ابن ندیــم (٣٩٠ق )، مطهــر مقدســی (اواخر ســدة ٤) و مســکویه (٤٢١ق ) بــا آنــان تعاملاتــی داشــتند. پــس از حــدود ســه ســده بــه دلیــل گرایــش زرتشــتیان بــه اســلام ، مقــام و جایــگاه اجتماعــی و دینــی موبــدان هــم بــه شــدت متزلــزل شــد؛ بــه طــوری کــه برخــی از آنــان مجبــور شــدند بــرای گــذران معــاش ، بــه امــور دیگــری پردازنــد و حتــی فرزنــدان خــود را از درآمــدن در کســوت موبــدان منــع کردنــد. ایــن رونــد رو بــه کاهــش نقــش موبــدان ، بــا اســتفاده از منابــع مکتــوب بــه جــا مانــده از مورخــان مســلمان ســده های نخســتین ، کتــب پهلــوی برگــردان شــده بــه فارســی ، و آثــار تحلیگــران بعــدی (غربــی یــا مســلمان ) و بــا روش تاریخــی مــورد بررســی قــرار گرفــت .
ملخص الجهاز:
"Keywords: Zoroastrian priests, Iran– lst century after Islam مقدمه ســخن از موبــدان پــس از فتــح ایــران توســط اعــراب ، بــه دلیــل گذشــت بیــش از هـزار سـال از آن دوران و ناچیـزی منابـع باقی مانـده بسـیار مشـکل اسـت ؛ به ویـژه آن چـه در دسـت اسـت ، بیش تـر نوشـتۀ نویسـندگان مسـلمان سـده های سـوم بـه بعـد اسـت .
البتــه ایــن ســؤال پیــش می آیــد کــه اگــر او مانــوی بــوده چگونــه خواهــان خــوراک قربانــی زرتشــتیان بــوده اســت ؟ برخــی گوینــد ابالیــش احتمــالا از روحانیــان زرتشــتی بــود کــه روزی در حالــت تشــنگی و گرســنگی بــه آتشــگاهی رفــت تــا در یکــی از آئین هــای زرتشــتی بــه نــام مراســم «باج » شــرکت کنــد، روحانیــان او را نشــاختند و راه ندادنـد و او بـه تحریـک فـردی ، از دیـن بازگشـت کـه پـس از مناظـره بـا آذرفرنبـغ از دربـار رانـده شـد.
1 آن چــه در منابــع اســلامی آمــده شکســت بســیاری از موبــدان در برابــر اســتدلال های مســلمانان بــوده اســت ؛ ولــی بــه دلیــل یــک ســونگری ایــن منابــع نمی تــوان نظــری قطعــی در ایــن بــاب ارائــه داد؛ بــا توجـه بـه این کـه در منابـع زرتشـتی و اسـلامی از شکسـت ابالیـش در برابـر موبـد نیـز سـخن گفتـه شـده اسـت .
ایشـان در طبقـۀ خـواص جامعـه بودنـد کـه از علـوم بسـیاری آگاهـی داشــتند، دربــاره تاریــخ شــاهان ، و حکمــت و جوامــع و آداب ، کتاب هــا نوشــتند و علــم خــود را بــه موبــدان بعــدی منتقــل ســاختند، پــس از فتــوح هــم در صــدد حفــظ زبــان پهلــوی در برابــر عربــی برآمدنــد و اوســتا را دوبــاره بــه صــورت مکتـوب درآوردنـد تـا از خطـر زوال آن جلوگیـری کننـد و بـه مسـلمانان ثابـت کننــد کــه دارای کتــاب مقدس انــد و بایــد معاملــۀ کتابــی بــا آنــان شــود."