خلاصة:
وقوع برخی حوادث تاریخی مهم در قرون نخستین اسلامی در ایالت جبال، جایگاه این
منطقه را در سرنوشت تاریخی ایران برجسته نموده است. یکی از نواحی جبال، ملایر است که با
توجه به واقع بودن بر سر راه های ارتباطی شرق و غرب، در تحولات تاریخی قرون نخستین اسلامی
نقشی قابل توجه داشته است، ولی در منابع نامی از ملایر برده نشده است. این مقاله در صدد است تا
ضمن تبیین چرایی سکوت منابع درباره ملایر، به معرفی اماکن جغرافیایی آن در نخستین قرون
اسلامی بپردازد. این مقاله نشان می دهد که در دوره مورد پژوهش، تغییر نام های جغرافیایی در طول
زمان، فقدان داده ها درباره این منطقه را موجب شده است. همچنین معلوم م ی شود منطقه ملایر به
لحاظ اداری زیر عنوان جوانق (= خوابق) شناخته شده و تابع نهاوند بوده است و برخی از اماکن
منطقه همچون رامن، راکاه، گوراب، کسب، کرکان و مرغزار قراتگین مورد توجه بود هاند.
ملخص الجهاز:
"در هـر صـورت ، فقـدان مرکـز شهری بزرگ در منطقه سبب شده که تحولات تاریخی و جغرافیایی ملایر در قرون نخسـتین ١ چریکوف (١٣٥٨)، سیاحتنامه ، ترجمة ابگار مسیحی ، به کوشش علی اصغر عمران ، تهران : کتـاب هـای جیبـی ، صـص ٧٤، ٧٨؛ ژاک دمورگان (١٣٣٩)، مطالعات جغرافیایی ، ترجمة کاظم ودیعی ، ج٢، تبریز: چهر، صص ١٥٩-١٦٠، ٢٠٩؛ ناصرالدین شاه قاجار (١٣٣٥)، سفرنامه کربلا و نجف ، به قلم میـرزا رضـای کلهـر، تهـران : سـنایی ، صـص ١٦٦، ٢٤٦؛ علیرضاخان عضدالملک (١٣٧٠)، سفرنامه عتبات ، به کوشش حسن مرسلوند، تهـران : مؤسسـه پژوهشـی و مطالعـات فرهنگی ، ص٤٥.
براین اساس معلوم است که جوانق در شرق نهاونـد قـرار داشـته و از طـرف دیگـر، گفته های ابن فقیه درخصوص قحطی هفت ساله در زمـان پیـروز اول ساسـانی (حـک : ٤٦٠- ٤٨٤م ) و درخواست اشراف جوانق برای الحاق آن منطقه به اسپهان ،٦ نشان می دهـد کـه ایـن ١ محمدبن جریرطبری (١٤١٨ق )، تـاریخ الأمـم و الملـوک ، ج٣، تحقیـق عبـدأ علـی مهنـا، بیـروت : مؤسسـه الأعلمـی للمطبوعات ، ص٥٢١؛ ابوعلی محمدبن محمد بلعمی (١٣٧٣)، تاریخنامه طبری، تصحیح محمـد روشـن ، ج١، تهـران : البرز، ص٥١٣.
نتیجه گیری این پژوهش نشان داد که به رغم عدم ذکر نام ملایر در منابع نخستین قـرون اسـلامی ، منطقـه ملایر در حد فاصل شهرهای همدان ، نهاوند و کرج ابودلف به حکم مجاورت بـا بزرگتـرین شهر جبال (یعنی همدان ) و قرار گرفتن بـر سـر راه هـای ارتبـاطی نـواحی مرکـزی ایـران بـا بین النهرین در قرون نخستین اسلامی واجد اهمیت بوده است ."