خلاصة:
کتاب الحشایش اثری ماندگار از دیوسکوریدس، حکیم صاحب نام یونانی، است که از منابع اصلی علم گیاه شناسی و جانورشناسی اسلامی است. بسیاری از حکما و دانشمندان اسلامی کتاب الحشایش را به عنوان مرجعی قابل اعتماد در آثار خود استفاده کرده اند. این کتاب بارها در تمدن اسلامی ترجمه و استنساخ گردیده است. مهم ترین ترجمه از کتاب دیوسکوریدس از آن مهران بن منصور است، که در قرن ششم و برای حاکم دیاربکر در غرب ایران فراهم آمده است.
الحشایش آستان قدس نسخه ای است به قلم نسخ جلی خوش و عناوین موضوعات و اسامی نباتات با 680 تصویر رنگین از گیاهان و نباتات و 284 تصویر از حیوانات بری و بحری که به ندرت در کنار بعضی از تصاویر اسامی آنها به زبان سریانی نیز مسطور است، مشتمل بر 272 ورق متن و 25 صفحه قودیکس codex یا فهرست مطالب جمعا 285 برگ به طول 46 و عرض 29 سانتیمتر و غالبا 19 سطری، و به لحاظ این که چند ورقی از آخر آن ساقط است، نام کاتب و مصور و تاریخ و محل کتابت اگر مذکور بوده فعلا نامعلوم است . این نسخه به شماره 7059 در موزه آستان قدس مشهد نگهداری میشود.
کپی برداری های پی درپی نسخه های الحشایش از روی یکدیگر باعث حضور کم نظیری از سبک ها و مکاتب متنوع هنری در تصویرسازی نسخه نهایی الحشایش آستان قدس (ترجمه ی مهران بن منصور) شده است. تصویرگر نسخه آستان قدس، برخی تصاویر را به جهت تعهد نسبت به نسخه منبع (و احتمالا عدم اشراف بصری نسبت به نمونه ی گیاهی و جانوری) بدون کم و کاست کپی کرده است و برخی دیگر سلیقه و برداشت بصری هنرمند را نمایندگی می کنند.
نگارنده از طریق مطالعه تطبیقی نسخه ها در کنار توصیف و تحلیل تاریخی تصاویر به نتایج تحقیق دست یافته است.
Kufic inscription is one of the prevailing inscriptions in most of the mosques and minarets of the early Islamic centuries. The style of Kufic inscriptions was appropriate to be implemented by the technique of pre-cut brickwork. Therefore with the brickwork prosperity as the material of structure and ornaments of the facades in Razi style and especially the Seljuk era، the brick Kufic inscriptions were the specific ornament of different buildings. The purpose of this article is to recognize how these inscriptions were constructed in some monuments with different functions in Seljuk Isfahan. The main question here is regarding the technical and formal items which were considered in implementation of brick Kufic inscriptions. Therefore similarities and differences of these inscriptions were evaluated through comparing five buildings belonging to Seljuk era in Isfahan، such as the Minaret of Paminar Mosque in Zavareh، mihrab of Barsian Jame Mosque، northeastern Entrance of Isfahan Jame Mosque، Gar Minaret and the sidewalls of Zavareh Jame Mosque.
The method of this research is descriptive- analytical research and the data have been collected through observations and documentary studies، and with the help of some experts of the two fields of architecture and calligraphy. After drawing the inscriptions and setting them on the tables، the job of matching and comparing them has been done by considering the common theoretical foundations between calligraphy and inscriptions. Research findings indicate the emergence of commonalities in the content، time and location. The overall composition of inscriptions in linage and proportions of letters have some predetermined principles and rules، and most of the cases have been written with simple Kufic and this confirms the persistence of these writing modes in accordance with the executive principles. The height of inscriptions and the amount of vertical extensions were different depending on the position and extension of the inscriptions.
ملخص الجهاز:
نسخۀ پاریس (ترجمۀ بهنامبن موسی) (تصویر 3) عرفانیان در فهرست کتب خطی کتابخانۀ آستان قدس، این کتاب را چنین معرفی میکند: «ترجمۀ عربی بهنامبنموسی که یک نسخۀ مصور فوقالعاده نفیسی از آنکه روی پوست آهو کتابت شده در کتابخانۀ ملی پاریس محفوظ است و نام کامل مترجم مطابق با مسطورات آخر مقاله اول از این قرار است: جزت المقاله الاولی من کتاب دیوسقوریدس الحکیم نقل العبد الفقیر الراجی رحمه ربه بهنام بن موسی بن یوسف المسیحی المتطبب المعروف بابن البواب رحمه الله.
دیوسکوریدس نزد آنها اعتباری داشت که در زمان باستان از آن بهرهمند بود و کتاب دیوسکوریدس سرآمد کل اطبا دوره اسلامی شد؛ همچنین دستنوشته های این کتاب در کتابخانه های عمومی بزرگ نسبتا متداول است؛ بعضیها نسخۀ تحتاللفظی متن دیوسکوریدس را ارائه میدهند، بعضی دیگر خود متن را که کموبیش خلاصهشده یا به همراه اظهارنظرهای انجامشده بازسازی کردهاند؛ علیرغم حکم قرآن که پیکرنگاری موجودات زنده را ممنوع کرده، چند دستنوشتۀ نادر و کمیاب با نقاشیهایی از گیاهان و جانوران تزیینشده و این شکلها تقریبا همه کموبیش کورکورانه از روی نمونۀ اولیۀ یونانی که بسیار قدیمیتر است کپی شدهاند؛ دستنوشتۀ عربی شمارۀ 4947 هم که متعلق به کتابخانۀ ملی پاریس است به همین شکل است.
نسخۀ آستان قدس مشتمل بر 667 شکل از نباتات و 284 تصویر از حیوانات است که تمام این شکلها بهوسیلۀ تصویرساز با نوشته های کاتب نسخه هماهنگ شده و هر یک از تصاویر را دقیقا در کنار موضوع موردبحث آن قرار داده است.