خلاصة:
در نوشتار پیش رو کاهش همخوانهای انفجاری در گفتار پیوستۀ فارسی در چارچوب واجشناسی آزمایشگاهی بررسی شده است. دادهها طوری طراحی شدند که همخوانهای انفجاری در یکی از سه جایگاه آغازی، میانی (بین دو واکه) و پایانی کلمه قرار بگیرند؛ همچنین، همخوانها ازنظر بافت آوایی (بافت واکدار و بیواک) و موضع تکیه (تکیهبر و بیتکیه) با یکدگیر تفاوت داشتند. مقادیر دیرش همخوانهای انفجاری و همچنین فراوانی وقوع تظاهر آوایی آنها بهصورت گونههای انفجاری، سایشی و ناسوده محاسبه شد. نتایج نشان داد که انفجاریهای بیواک نسبت به کاهش، مقاومت نشان میدهند و در هیچ بافتی از میزان قوت همخوانی آنها کاسته نمیشود؛ ولی انفجاریهای واکدار بسته به دو عامل جایگاه و بافت آوایی به درجات مختلف کاهش مییابند. بیشترین میزان کاهش مربوط به جایگاه بینواکهای است که در آن هم از دیرش انفجاریها (واکدار) کاسته میشود و میزان گرفتگی آنها از گونۀ انفجاری به ناسوده تغییر میکند. کاهش انفجاریهای واکدار در جایگاههای آغازی و پایانی کلمه در مجاورت آواهای واکدار تنها بهصورت کوتاهشدگی همخوان یا کاهش دیرش است. نتایج بهدستآمده با دیدگاه آوایی به کاهش همخوانی مطابقت بیشتری دارد و سازوکارهای تولیدی ناظر بر فرایند کاهش همخوان را بهصورت کاهش درجهت افزایش رسایی، کاهش درجهت کمکوشی تولیدی و کاهش درجهت کوتاهشدگی (کمشدن دیرش) تایید میکند. این یافتهها با محدودیتهای ادراکی ناظر بر فرایند کاهش نیز مطابقت دارد که براساس آن کاهش در درون یک سازۀ نوایی مانند کلمه نسبت به مرز آغازی و پایانی آن سازه رایجتر است؛ کاهش در مجاورت واکهها رایجتر از همخوانهاست و احتمال کاهش یک همخوان انفجاری به ناسوده بیشتر از سایشی است.
In the present research, the lenition of stop consonants in Persian continuous speech has been
investigated within the framework of laboratory phonology. Data were designed such that
Persian stops were placed in three different consonantal positions, namely word initial,
intervocalic word medial, and word final. Also, the stop consonants differed with respect to
context (voiced vs. voiceless) as well as lexical stress (stressed vs. unstressed). Duration of stop
consonants as well as their frequency of occurrence as stops, fricatives and approximants were
computed. Results showed that voiceless stops resist lenition and do not lose their phonetic
quality in any context. However, voiced stops show different magnitude of consonantal reduction
depending on word position and context. This finding is in line with the phonetic approach to
lenition, supporting the articulatory mechanisms underlying consonantal weakening, namely
greater sonority, lesser articulatory effort and shortening. The results further agree with
perceptual constraints underlying consonantal lenition which assume that stop consonants are
more likely to be weakened inside a prosodic unit like a word rather than at its edges, also in
intervocalic position, as they are surrounded with more sonorant sounds, and they are more likely
to turn into approximants than fricatives.
ملخص الجهاز:
این یافته ها با محدودیت های ادراکی ناظر بر فرایند کاهش نیز مطابقت دارد که براساس آن کاهش در درون یک سازٔە نوایی مانند کلمه نسبت به مرز آغازی و پایانی آن سازه رایج تـر اسـت ؛ کـاهش در مجاورت واکه ها رایج تر از همخوان هاست و احتمال کاهش یک همخوان انفجاری به ناسوده بیشتر از سایشی است .
گوینده با کاهش یک همخوان انفجاری به ناسوده یـا رسـا، احتمـال وقوع ناپیوستگی قوی در زنجیرٔە آوایی گفتار پیوسته را کاهش میدهد تا سازٔە نوایی مربوطه بدون هـر اندازه سکوت ، وقفه یا اُفت قابل ملاحظـۀ شـدّ ت انـرژی بـه شـنونده منتقـل شـود (هـریس ٢، ٢٠٠٣؛ کینگستون ٣، ٢٠٠٧؛ کاپلان ٤، ٢٠١١)؛ ازجمله پیامدهای این فرضیۀ شنیداری آن اسـت کـه (١) احتمـال وقوع کاهش درون یک سازٔە نوایی بیشتر از لبه های کناری یا مرز آغازی و پایانی آن است ؛ (٢) کـاهش در مجاورت آواهای رسا رایج تر از آواهای گرفته و در مجاورت واکه ها رایج تر از همخـوان هـای رسـا است ؛ افزون بر این ، هرقدر واکه ها بازتر باشند، میزان کاهش بیشتر است .
(رجوع شود به تصویر صفحه) شکل (٥) میانگین دیرش همخوان های انفجاری را در جایگاه آغازی کلمه در دو موضع تکیـه بـر و بدون تکیه و دو بافت واکدار و بیواک نشان میدهد.
انفجاریهای واکدار نیز در جایگاه پایانی، مانند جایگاه آغازی، در هـردو بافت آوایی واکدار و بیواک اغلب به صورت گونۀ انفجاری تولید میشوند و تظاهر آن هـا بـه صـورت واج گونه های سایشی و ناسوده بسیار اندک است .
Steriade )Eds), Phonetically based phonology.