Abstract:
متفکران از لحاظ نوع نگاه به منابع تفکر دینی و بر مبنای رویکرد و روششناسی، با عنوان عقلگرا و نصگرا دستهبندی میشوند. محمد بن حسن صفار و شیخ صدوق در میان متکلمان و اندیشمندان متقدم امامیه در شهر قم، از جایگاه ممتازی برخوردارند. در عین حال که هر دو، در شمار متکلمان نصگرا قرار داشته و کار اصلی آنها نقل و نشر حدیث و تألیفات حدیثی بوده است ولی باید توجه داشت که عملکرد عقلگرایانه آنها در یک تراز نبوده و مقدار بهرهگیری شیخ صدوق از عقل در معارف دینی بیشتر از صفّار بوده است. شیخ صدوق برخلاف صفار، در قول و عمل کارکردهای بیشتری از عقل را در عرصه معرفت دینی به رسمیت شناخته و در مقامهای استنباط، تبیین، اثبات، رد شبهات و عقاید معارض، از عقل بهره برده است. سفرهای علمی متعدد، رویارویی شیخ صدوق با علمای مذاهب گوناگون و همچنین ارتباط با حاکمان و شرکت در جلسات مناظره از جمله مسائلی است که بستر لازم را برای رویآوری بیشتر شیخ صدوق به عقل در مقایسه با صفار فراهم کرده است.
Machine summary:
از آنجا که صفار عقل را مخاطب کلام خدا و ائمه (ع ) دانسته (کلینـی، ١٤٠٧: ٢٦/١) و کمال انسان (ابن بابویه ، ١٣٨٥: ١٠٣/١) و راه رسیدن به حق را شناخت عقل و جنود آن بیان می کند (همان : ١١٤/١-١١٥) میتوان گفت وی تحت تأثیر آموزه های ائمه (ع ) بـه صـورت موجبه جزئیه اعتبار برخی از ادراکات و دلایل عقلی را پذیرفته اسـت .
١. نقل روایات عقل اگرچه صفار و شیخ صدوق ، کتاب یـا فصـل مسـتقلی دربـاره عقـل و شـناخت آن ندارند، اما روایاتی را درباره عقل در گزارش های مختلف خود آورده اند که به برخـی از آنها در سطور قبل اشاره شد و همین مقدار نشان دهنده توجه آنها به عقل و شـناخت آن و اهمیت و اعتبارش است .
نکته در خور تأمل درباره شیخ صدوق این است که وی عـلاوه بـر وفـاداربودن بـه رسالت های کلام از پیجویی و پیگیری اندیشه متکلمان در دیگر حـوزه هـا نیـز غافـل نبوده و به نقل قول و درج بخش هایی از کتاب ها و اندیشه های آنان در آثـارش پرداختـه است ؛ از جمله در کتاب کمال الدین شبهات علی بن احمد بـن بشـار، کـه از متکلمـان زیدیمذهب بوده ، و پاسخ های ابن قبه رازی به او به تفصیل گـزارش شـده اسـت (همـو، ١٣٩٥: ٥١).
از عملکرد عقل گرایانه صفار فقط میتوان به گزارش های وی درباره ماهیت ، اعتبار و قلمـرو عقـل ، آن هـم بـه طـور محدود، اشاره کرد، حال آنکه شیخ صدوق هم در مقام فهم و برداشـت و هـم در مقـام تبیین و اثبات از عقل استفاده کرده است .