Abstract:
عطار نیشابوری، شاعر و مؤلفی است که با قرارگرفتن در دورهای بین عصر سنایی و روزگار مولوی، حلقۀ اتصال آغاز و اوج مسیر عارفانۀ شعر فارسی شده است. در آثار عطار باتوجهبه آشنایی او به داستانپردازی و استفاده از حکایات گوناگون، مشابهتهای مضمونی با یکدیگر دیده میشود. در این پژوهش حکایات مشترک تذکرةالاولیا و مثنوی منطقالطیر بررسی و برای دریافت نحوۀ ارتباط و مناسبات آنها با یکدیگر، از مباحث بینامتنی و بهویژه نظریۀ ژرار ژنت استفاده می شود. در این نظریّه روابط بین متون بررسی شده است؛ چنانکه براساس دستهبندیهای ارائهشده در آن، میتوان روابط میانبین را بررسی و تحلیل کرد. نکتۀ مهم آن است که باتوجهبه ویژگیهای منحصربهفرد متون ادبی زبان فارسی، میتوان از دستهبندیهای پیشین فراتر رفت و برای گسترش آنها اقدام کرد. اینگونه بررسیها ارتباط بین آثار عطار و روش او را در نحوۀ بهکارگیری حکایات در دو کتاب مذکور روشن میکند. همچنین آثار عطار با قرارگرفتن در جایگاه نمونههای ادبی سبب ایجاد دستهبندیهای تازه در حوزۀ بینامتنیت میشوند.
Machine summary:
پرسش های مطرح در این پژوهش عبارت است از اینکه چه تعداد حکایت مشترک در میان تذکرة الاولیا و منطق الطیر وجود دارد؟ چه شباهت ها و تفاوت هایی میان حکایات مشترک تذکرةالاولیا و منطق الطیر وجود دارد؟ حکایات مشترک در دو کتاب مذکور، بیشتر با کدام یک از اقسام بینامتنیت قابل تحلیل است ؟ آیا باتوجه به ویژگیهای مناسبات بینامتنی در دو اثر مذکور، میتوان تقسیم بندی تازه ای برای بینامتنیت ارائه داد؟ این مقاله بخشی از پژوهشی گسترده دربارة آثار عطار است .
باتوجه به اینکه در مقایسۀ دو متن ، افزایش محسوسی در کاربرد واژگان در حکایت منطق الطیر نسبت به حکایت تذکرةالاولیا دیده میشود؛ چنان که نام مالک دینار ذکر شده است ، واژگان «خوان خدا» و «نان » به جای واژة « نعمت » به کاررفته اند، کاربرد واژة «همه » مفهوم فرمان بردن از شیطان را مؤکدتر کرده است ، مخاطب مالک دینار با عنوان «آن عزیز» معرفی شده و دربارة احوال خود سخن گفته و سپس حال مالک دینار را پرسیده است ، باید گفت این رابطۀ بینامتنی از نوع بینامتنیت صریح با افزایش در لفظ است .
ازآنجاکه بحث سرقت ادبی دربارة عطار و آثار خویش منتفی است و نیز اشارات و کنایات صریحی در منطق الطیر برای ارجاع به متن اوّل که همان تذکرةالاولیا است ، دیده نمیشود، باید گفت مناسبات بینامتنیت غیرصریح و بینامتنیت ضمنی دربارة آثار عطار صادق نیست و باتوجه به اینکه مشابهت دو کتاب در حکایات مشترک بر هم حضوری استوار است ، وجود مناسبت بینامتنیت صریح در میان آنها قطعی است که بر مبنای کاهش و افزایش لفظ و مضمون حکایات و یا تلفیقی از آنها به دسته های جداگانه ای تقسیم می شود.